„Homo ludens” w mieście średniowiecznym: archeologiczne świadectwa zabawy

Projekt „Homo ludens” w mieście średniowiecznym - archeologiczne świadectwa zabawy został zrealizowany w latach 2011-2013. Celem projektu było zebranie danych potrzebnych do opisania rozrywek w późnośredniowiecznych miastach południowego wybrzeża Bałtyku na podstawie źródeł archeologicznych. W tym celu konieczne było przeprowadzenie kwerend archiwalnych w instytucjach, które w tych miastach wykonywały badania wykopaliskowe. W ramach projektu kwerenda została wykonana w Wilnie, Kłajpedzie, Rydze i Tallinie. Dzięki temu udało się zebrać bazę zabytków z tych miejsc, przechowywanych przez tamtejsze muzea i instytuty historii. Pierwszą dokonaną na tej podstawie obserwacją było wrażenie unifikacji sfery związanej z rozrywką w miastach rejonu południowego wybrzeża Bałtyku. Pojawiająca się wielokrotnie teza o jedności kulturowej tego regionu w późnym średniowieczu znalazła zatem swoje odzwierciedlenie również w zabytkach związanych z zabawą.

Ponieważ z zabawą i zabawkami nieodłącznie wiązane są dzieci, to kolejnym zadaniem, które znalazło się w projekcie było zorganizowanie eksperymentu archeologicznego z udziałem dzieci. Eksperyment taki odbył się trzykrotnie latem 2012 r.: w Szczecinie (w Szczecińskim Inkubatorze Kultury), w Wolinie podczas Warsztatów Archeologii Eksperymentalnej oraz w Policach-Jasienicy podczas Jarmarku Augustiańskiego. Łącznie w eksperymencie wzięła udział ponad setka dzieci w wieku od 2 do 12 lat. Zadaniem dzieci była zabawa replikami średniowiecznych zabawek. Dzięki poczynionym obserwacjom udało się potwierdzić lub zaprzeczyć części ze stawianych dotąd w literaturze hipotez na temat używania poszczególnych przedmiotów przez dzieci w zabawie.

Wyniki kwerend źródłowych oraz obserwacji poczynionych w trakcie eksperymentu zostały zaprezentowane i poddane dyskusji podczas Workshop of the Childhood Archaeology, zorganizowanych w Małkocinie (gm. Stargard Szczeciński) w listopadzie 2012 r. Na warsztaty zostali zaproszeni goście z Polski, Czech, Słowacji, Litwy i Łotwy. W trakcie dwudniowego spotkania młodzi naukowcy oraz doświadczeni badacze wymieniali się swoimi doświadczeniami w badaniach nad życiem dzieci w przeszłości. Jednym z namacalnych efektów tego spotkania jest wydana w czerwcu 2013 r. publikacja: Child and Childhood in the Light of Archaeology, w całości poświęcona tematyce dziecięcej, w której autorami rozdziałów są uczestnicy małkocińskiego spotkania.

Okładka książki wydanej w ramach projektu Wszystkie opisane powyżej działania miały na celu przybliżenie kierowniczki projektu do realizacji głównego celu projektu, jakim było przygotowanie na podstawie przeprowadzonych kwerend i eksperymentów oraz dyskusji, dysertacji doktorskiej pt. „Kultura ludyczna w miastach południowego wybrzeża Bałtyku w późnym średniowieczu. Studium archeologiczne”.

Zabawa i rozrywka w średniowieczu pozostają nadal sferami dla nas nieco tajemniczymi. Dzieje się tak głównie ze względu na ubogość informacji w źródłach pisanych. Połączenie badań nad zabytkami archeologicznymi i działaniami eksperymentalnymi próbującymi wyjaśniać działania i zachowania dzieci w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami zabawy, przybliżają nam nieco świat zabaw i rozrywek epoki średniowiecza. Eksperyment o charakterze wyjaśniania zachowań jest dla archeologii czymś zupełnie nowym. Konkluzja wynikająca z analizy zebranych zabytków, o podobieństwie miast badanego regionu również w zakresie zabaw i rozrywek, jeszcze bardziej umacnia tezę o jedności kulturowej tego regionu w późnym średniowieczu. Znaczenie tego projektu dla społeczeństwa polega zaś głównie na podkreśleniu cech wspólnych nam i naszym przodkom. Do takich bez wątpienia należy potrzeba zabawy.