Nagroda za wybitne osiągnięcia 2024

Wiktor Lewandowski, Marcin Magierowski i Błażej Skrzypulec odebrali Nagrodę NCN 2024 za największe osiągnięcie naukowe. Nagroda jest przyznawana badaczkom i badaczom młodszego pokolenia, pracującym w polskich ośrodkach naukowych. Uroczystość odbyła się 9 października w Krakowie.

Nagroda NCN to najbardziej prestiżowe wyróżnienie dla naukowczyń i naukowców do 12 lat po doktoracie, prowadzących badania podstawowe. Najważniejszym kryterium, jakim kieruje się kapituła oceniająca osiągnięcia kandydatów do nagrody, jest ich doskonałość naukowa i międzynarodowa rozpoznawalność.

Wyróżnienie przyznawane jest w trzech grupach dyscyplin – naukach humanistycznych, społecznych i o sztuce, naukach o życiu oraz ścisłych i technicznych. Prawo do zgłaszania kandydatek i kandydatów do Nagrody w tej edycji miało ponad 3700 badaczek i badaczy. Napłynęły 183 zgłoszenia obejmujące 150 kandydatur. Decyzją kapituły, złożonej z członków Rady i dyrektora NCN, wyróżnienia otrzymali badacze pracujący w Krakowie i Warszawie.

Dr hab. Wiktor Lewandowski jest chemikiem, zajmuje się fotoniką i chemią materiałów, jest profesorem na Wydziale Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Otrzymał wyróżnienie w obszarze nauk ścisłych i technicznych. Badania prof. Marcina Magierowskiego obejmują fizjologię, patofizjologię, farmakologię i gastroenterologię. Badacz z Wydziału Lekarskiego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie został laureatem Nagrody NCN w naukach o życiu. Laureat wyróżnienia w obszarze nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce dr hab. Błażej Skrzypulec jest filozofem, profesorem na Wydziale Filozoficznym UJ, zajmuje się filozofią percepcji.

– Liczba zgłoszeń postawiła kapitułę przed bardzo trudnym zadaniem. Wszyscy mamy jednak przekonanie, że w każdym z obszarów został wybrany laureat o wyśmienitych osiągnięciach, którego odkrycia naukowe spotkały się z bardzo dużym międzynarodowym uznaniem, i który wyprzedził innych wybitych kandydatów – mówił prof. Krzysztof Jóźwiak, w trakcie gali wręczenia nagród.

– Przyznajemy nagrodę osobom z pasją, z energią, osobom wytrwałym i takim, które miały szczęście, ponieważ w odpowiednim momencie swojej kariery trafiły na właściwych mentorów. Mentorów, którzy pozwolili im rozwinąć skrzydła, zbudować własne zespoły i osiągnąć niezależność, wartość w nauce niezwykle ważną – opowiadała prof. Anetta Undas, przewodnicząca Rady NCN.

W gali wziął udział dr. hab. Maciej Gdula, podsekretarz stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, który podkreślał, że wydarzenie jest wielkim świętem NCN i nauki polskiej. – NCN jest instytucją niezależną, jest instytucją, która dba o przejrzystość procedur. Badania podstawowe muszą być finansowane i będziemy się bić o to, żeby osoby, które chcą takie badania robić, miały jak największe finansowanie – mówił wiceminister.

Uroczystość odbyła się 9 października w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie.

Różnorodność zmysłów, jedność doświadczenia

Błażej Skrzypulec zajmuje się filozofią percepcji, w szczególności strukturalnymi aspektami doświadczeń zmysłowych, pozawzrokowymi modalnościami percepcyjnymi oraz percepcją multimodalną. Osiągnięcie, za które otrzymał Nagrodę NCN, to strukturalne aspekty doświadczeń percepcyjnych.

Jak sam mówi, traktuje Nagrodę NCN jako „docenienie badań prowadzonych w dość szczególnej, często trudnej dla odbiorcy niszy nauk humanistycznych i wyraz uznania dla starań w prowadzeniu badań na międzynarodowym poziomie, których treść wpisuje się w aktualne debaty prowadzone w centrum światowej akademii.”

Laureat posługuje się metodami analizy pojęciowej i logicznej właściwymi dla filozofii analitycznej i konfrontuje je z wynikami eksperymentalnymi, uzyskiwanymi w ramach kognitywistyki i psychologii poznawczej.  – Zauważyłem, że nauki empiryczne dostarczają mnóstwa interesujących danych na temat funkcjonowania i współdziałania zmysłów, z drugiej strony jednak filozofia dostarcza precyzyjnych kategorii, pozwalających zebrać te dane w spójnym schemacie. Stąd narodził się mój pomysł badania czegoś, co nazywam strukturami doświadczenia percepcji, czyli badania stabilnych sposobów, w jakie zmysły prezentują nam świat – opisuje laureat. Szczególnie interesują go zmysły, którym tradycyjnie poświęcano mniej uwagi, na przykład węch oraz to, w jaki sposób różnorodność zmysłów daje, mimo swoich różnic, jedność doświadczenia.

Badacz był laureatem stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla wybitnych młodych naukowców oraz stypendium START Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Pięciokrotnie kierował projektami finansowanymi przez NCN.

Drzwi do przyszłych technologii

Wiktor Lewandowski specjalizuje się w fotonice i chemii materiałów. Nagrodę NCN 2024 otrzymał za przełomową technikę wytwarzania chiralnych nanomateriałów fotonicznych.

Naukowiec, wspólnie z zespołem, tworzy materiały, których wymiary bloków budulcowych liczone są w nanometrach. – Projektujemy i syntezujemy organiczno-nieorganiczne komponenty, których unikatową cechą jest zdolność do spontanicznego porządkowania się w nanoskali. Naszym głównym osiągnięciem było uzyskanie nanomateriałów o kształcie przypominającym sprężynę o kontrolowanych skrętnościach, które silnie oddziaływały z kołowo spolaryzowanym światłem. Te innowacyjne materiały nie tylko zachwycają swoją uporządkowaną strukturą, ale również otwierają drzwi do przyszłych technologii szybszego przesyłania danych, czy zaawansowanego obrazowania 3D – opowiada naukowiec. Wyniki badań naukowca stymulują rozwój dziedzin pokrewnych – chemii, fizyki i metod obliczeniowych.

– Nagroda NCN to uznanie dla pracy całego zespołu, który z dumą prowadzę. To wyróżnienie, które inspiruje do kontynuowania naszych badań, odkrywania nieznanych obszarów i przekraczania kolejnych granic wiedzy – podkreśla naukowiec.

Jak napisano w zgłoszeniu do Nagrody, badacz publikuje „powściągliwie ”, ale za to w czasopismach o największym prestiżu, niedostępnych dla wielu innych badaczy, jak „Advanced Materials”, „Angewandte Chemie”, „ACS Nano” i innych. Ma na swoim koncie około 50 publikacji.

Wiktor Lewandowski był na stażach m.in. w Massachusetts Institute of Technology w USA oraz w instytucjach naukowych w Słowenii i Hiszpanii. Jest laureatem programów FNP. Kierował czterema projektami finansowanymi przez NCN. Jest współautorem kilku patentów i zgłoszeń patentowych.

O badaniach laureata i warunkach uprawiania nauki w Polsce posłuchać można także w najnowszym odcinku podcastu NCN. 

Dobroczynne działanie tlenku węgla i siarkowodoru

Marcin Magierowski prowadzi multidyscyplinarne badania z zakresu biomedycyny. Główny przedmiot badań laureata obejmuje dobroczynne działanie molekuł kojarzonych jako szkodliwe dla życia. Tytuł osiągnięcia, za które otrzymał Nagrodę NCN, to tlenek węgla i siarkowodór jako kluczowe przekaźniki sygnałowe w patogenezie i farmakologii zmian w obrębie przewodu pokarmowego.

Tlenek węgla i siarkowodór są naturalnymi trującymi gazami, ale równocześnie odkryto, że są produkowane przez nasze komórki i regulują szereg procesów molekularnych kluczowych dla zachowania funkcji życiowych. – Staram się zrozumieć i opisać te fundamentalne procesy, których zaburzenia prowadzą między innymi do wielu patologii układu pokarmowego. Pracując z chemikami lekowymi z USA, Kanady i Wielkiej Brytanii weryfikujemy też, czy nowe substancje uwalniające te cząsteczki mają działanie terapeutyczne – opisuje badacz.

Marcin Magierowski jest kierownikiem grantów NCN oraz Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Za osiągnięcia naukowe otrzymał m.in. stypendium Start FNP i stypendium MNiSW dla wybitnych młodych naukowców, a także wyróżnienie od American Gastroenterological Association oraz europejską nagrodę Rising Star Award 2024 (od United European Gastroenterology).

Międzynarodowe doświadczenie badawcze zdobywał m.in. na uczelniach w Wielkiej Brytanii, we Włoszech, Holandii i Kanadzie. W kadencji 2020-2024 był członkiem Akademii Młodych Uczonych PAN.

Naukowiec podkreśla, że wpływ na jego pracę ma zaangażowanie całego interdsycyplinarnego zespołu, którym kieruje. – Nagroda NCN może być „motywacyjną dźwignią” dla całej mojej grupy badawczej, bo w tej branży to dobra praca zespołowa determinuje sukcesy – mówi. W filmie prezentującym sylwetki laureatów występuje w otoczeniu współpracowników oraz żony i czwórki dzieci. – Jako świadomy ojciec stwierdzam, że to najlepszy leadership training, owocujący też poza domem. To taki alegoryczny płomień co spala, bo jest wysiłek i trud, ale nie wypala, bo przynosi spełnienie i rozwój – mówi.

Podstawa wynalazków i innowacji

Nagroda NCN przyznawana jest za osiągnięcia w badaniach podstawowych. To badania podstawowe, czyli motywowane przede wszystkim naturalną chęcią poznania, a nie potencjalnymi zastosowaniami, są najważniejszym źródłem wynalazków i innowacji. – Nauka i wyniki badań są naszą cywilizacyjną nadzieją w borykaniu się z coraz większą liczbą coraz bardziej dotkliwych i skomplikowanych problemów współczesności –  mówił w trakcie uroczystości wręczenia Nagrody prof. Krzysztof Jóźwiak. – Postęp w diagnostyce i terapii spowodował, że choroby nowotworowe przechodzą z kategorii chorób nieuleczalnych i często śmiertelnych do kategorii przewlekłych i nierzadko całkowicie uleczalnych – dodał dyrektor NCN, który sam zajmuje się biomedycyną. – Od mniej niż 10 lat ludzkość dysponuje terapiami o charakterze genowym, które pozwalają całkowicie wyleczyć dzieci cierpiące na rdzeniowy zanik mięśni, chorobę, która wcześniej była uznawana za wyrok śmierci dla dotkniętych nią niemowląt. Od 5 lat mamy leki dla chorych na mukowiscydozę – podawał przykłady. Dyrektor NCN zwracał przy tym uwagę, że żeby badania naukowe mogły się rozwijać, trzeba w nie zainwestować. W przypadku Polski oznacza to konieczność zwiększenia finansowania NCN jako instytucji odgrywającej centralną rolę w systemie finansującym badania podstawowe. – Jak widać potrzeba dodatkowego wsparcia finansowego dla NCN, jest źródłem wielu oddolnych inicjatyw naszego środowiska naukowego. Bardzo dziękuję za to wsparcie, a do decydentów apeluję, aby się w nie wsłuchiwali – podkreślał.

W podobnym duchu wypowiadają się tegoroczni laureaci Nagrody NCN. – Bez takiej instytucji jak NCN, wiele moich koleżanek i kolegów z branży nie zostałoby w Polsce albo nie wróciłoby do kraju i realizowałoby swoje pomysły badawcze za granicą. – mówi Marcin Magierowski. Dodaje, że badania trzeba wspierać, bo „potencjał intelektualny w wielu dziedzinach mamy w Polsce ogromny.” - Wysoka jakość badań podstawowych w dłuższym okresie da podstawy do rozwoju nowych technologii w Polsce i pozwoli na wyjście z sytuacji, w której nowe technologie powstają gdzie indziej, a my możemy je jedynie importować bądź imitować – dodaje Błażej Skrzypulec.