Jakie tematy powinny znaleźć się w centrum przyszłych badań społecznych i humanistycznych? Jak skuteczniej powiązać naukę z potrzebami społeczeństwa, instytucji publicznych i decydentów? O tym rozmawiali uczestnicy warsztatów poświęconych przygotowaniom do partnerstwa Social Transformations and Resilience (STR) oraz przyszłych konkursów NCN, finansowanych z funduszy norweskich i środków krajowych. Wnioski z dyskusji mogą pomóc m.in. w uwzględnieniu polskiej perspektywy w strategicznej agendzie badawczej, przygotowywanej przez STR, oraz zaplanowaniu konkursów na projekty badawcze w kolejnej edycji funduszy norweskich.
W spotkaniu Connecting Research and Policy for a Greener, Inclusive and More Resilient Europe wzięli udział naukowcy z różnych dziedzin, ośrodków i na różnym etapie kariery naukowej, przedstawiciele administracji publicznej, organizacji pozarządowych i biznesu. Pracowali w trzech grupach tematycznych: zielona transformacja, demokracja, rządy prawa i prawa człowieka oraz włączenie i odporność społeczna.
– Rzadko mamy okazję, żeby w takim składzie porozmawiać nie o operacyjnych konkretach, tylko o wizji. Zwykle o planowaniu badań czy współpracy zaczyna się myśleć dopiero na etapie realizacji konkretnego projektu. To spotkanie pozwoliło spojrzeć szerzej, rozpoznać dostępne zasoby i dostrzec ich wartość – mówi dr Maksymilian Bielecki z Uniwersytetu SWPS, który moderował prace grupy zajmującej się tematyką zielonej transformacji.
Zielona transformacja
Grupa skupiła się na trzech poziomach zmiany: indywidualnym, społecznym i systemowym. Na poziomie indywidualnym podkreślano potrzebę zwiększania wiedzy o zmianach klimatycznych i rozwijania kompetencji, które pozwalają działać świadomie i skutecznie. – Marzy nam się społeczeństwo osób, które rozumieją, czym jest zmiana klimatu, wiedzą, czym ona się może zakończyć oraz mają zasoby i narzędzia – przede wszystkim poznawcze – żeby sobie z tą zmianą poradzić. I też osób, które rozumieją, że ich interes własny spotyka się z interesem społecznym w momencie, w którym podejmują działania na rzecz klimatu – dodaje moderator.
– Na poziomie społecznym hasłem, które wybrzmiało najgłośniej, była partycypacyjność – mówił. Zwrócił uwagę, że jest to temat silnie związany z polityką naukową, ponieważ nauka nie powinna pełnić roli dominującej, „przemawiając do ludzi i grup, ale powinna bardziej słuchać i współpracować z nimi”. Wskazywał, że chodzi o społeczeństwa, które są podmiotowe, mają realny wpływ na polityki i wyposażone są w narzędzia dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego.
Na poziomie polityk publicznych, grupa wskazała na potrzebę tworzenia rozwiązań długoterminowych, odpornych na zmiany polityczne. – Nie możemy mieć klimatycznego ADHD, gdzie każda zmiana rządu oznacza porzucenie dotychczasowych strategii – zaznaczył moderator.
Demokracja, rządy prawa i prawa człowieka
Grupa moderowana przez Katarzynę Walczyk-Matuszyk z Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN skoncentrowała się na: edukacji dla demokracji, instytucjach publicznych, agendzie cyfrowej oraz równości i przeciwdziałaniu dyskryminacji. W obszarze równości zaproponowano wizję społeczeństwa, które traktuje równość jako wartość. Symbolicznym skrótem tej idei stało się hasło MEGA – Make Equality Great Again. – Chodzi tutaj przede wszystkim o zmianę postaw społecznych dotyczących różnych grup wykluczonych i aspektów związanych z równością – podsumowała moderatorka. W obszarze edukacji obywatelskiej grupa zaproponowała wizję społeczeństwa „budowanego na wiedzy, posiadającego kompetencje, krytycznie myślącego, opartego na działaniu, także na szacunku i tolerancji”. Kluczowym warunkiem tej zmiany ma być zaangażowanie – zarówno obywateli, jak i instytucji edukacyjnych. Jeśli chodzi o instytucje publiczne, takie jak sądy, policja czy biura rzeczników, uczestnicy zwrócili uwagę na konieczność zapewnienia im odpowiedniego finansowania, ochrony przed naciskami politycznymi oraz rozwijania samoświadomości i komunikacji z obywatelami. W odniesieniu do agendy cyfrowej dyskutowano o nieprzewidywalności rozwoju technologii, wyzwaniach związanych z wolnością słowa i zakresie regulacji sfery, która coraz bardziej wpływa na życie społeczne.
Włączenie i odporność społeczna
Grupa moderowana przez Agnieszkę Chrząszcz z AGH pracowała nad tematami: wiek i demografia, polaryzacja i innowacje społeczne, rynek pracy oraz migracja i wielokulturowość. Każdej z tych dziedzin towarzyszyła próba sformułowania pozytywnej wizji przyszłości.
W odniesieniu do kwestii demograficznych zaproponowano model społeczeństwa międzypokoleniowego, w którym osoby młode i starsze współdziałają na równych prawach. W kontekście migracji mówiono o „otwartym społeczeństwie (w sensie popperowskim) i mądrym państwie". Takie społeczeństwo jest przyjazne i traktuje różnorodność jako zasób, a państwo rozumie migracje i tworzy polityki w sposób skuteczny, sprawiedliwy i oparty na dowodach. W przypadku rynku pracy zwracano uwagę na konieczność budowania dobrych warunków zatrudnienia, opartych na równości płci i ograniczaniu polaryzacji. W obszarze innowacji i podziałów społecznych pojawiła się wizja społeczeństwa, które "czerpie z różnorodności, nie boi się konfliktów i potrafi wykorzystać ich energię".
– Największym wyzwaniem jest to, że staramy się projektować badania na przyszłość, podczas gdy współczesność zmienia się niezwykle dynamicznie – zauważyła moderatorka. Zmiany w obszarze polityk społecznych, migracji, wojen kulturowych, cyfryzacji czy Big Data zachodzą bardzo szybko i są trudne do przewidzenia. – Nie operujemy w obszarze średniowiecznej literatury angielskiej – działamy na żywym organizmie, który zmienia się błyskawicznie. – Dlatego tak ważne jest budowanie odporności – społecznej i instytucjonalnej – na zjawiska, których dziś nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Jak podkreśliła, efekty warsztatów powinny być na tyle elastyczne, by uchwycić pewne problemy i wyzwania, nawet jeśli niektóre z nich będą się zmieniać w przyszłości.
Prof. Paweł Kaczmarczyk z Ośrodka Badań nad Migracjami UW, który brał udział w pracach tej grupy, podkreśla wartość współpracy w zróżnicowanym zespole. – To świetna płaszczyzna do tworzenia programów badawczych i projektowania polityk publicznych – mówi. Zwraca uwagę, że w dyskusjach szczególnie mocno wybrzmiał wątek doceniania różnorodności, obecny w wielu wymiarach – od demografii i edukacji po migracje. Wskazuje również na dystans, jaki dzieli debatę publiczną od bardziej złożonego postrzegania rzeczywistości przez badaczy, praktyków i interesariuszy.
Nauka społecznie zaangażowana
Jednym z najczęściej powracających tematów w podsumowaniu warsztatów była potrzeba większego zaangażowania w projekty badawcze partnerów spoza środowiska akademickiego – i to już na etapie planowania badań. – Kluczowe wydaje mi się zapraszanie do projektów aktorów takich jak organizacje pozarządowe. Kiedy uczestniczą w badaniach od początku, mogą od razu „konsumować” tworzoną wiedzę albo wręcz współtworzyć ją z badaczami. Dzięki temu wyniki badań szybciej przekładają się na praktykę – mówił prof. Witold Klaus z Instytutu Nauk Prawnych PAN. Podkreślał, że taka współpraca, dziś obecna głównie w projektach europejskich, powinna być również promowana i wspierana na poziomie finansowania badań podstawowych przez NCN.
Na konieczność większej współpracy z otoczeniem pozaakademickim zwracał uwagę też m.in. Maksymilian Bielecki. – Potrzebujemy, by nawet w badaniach podstawowych łatwiej było włączać interesariuszy zewnętrznych – czerpać wiedzę z NGO-sów, biznesu, nawet gdy projekt ma charakter podstawowy. Chodzi o to, by szerzej otworzyć drzwi naszych laboratoriów – mówił. I dodawał, że warto myśleć o interdyscyplinarności nie tylko jako współpracy między dyscyplinami, ale też między sektorami i poziomami – od osoby, przez społeczność, po politykę.
Warsztaty poświęcone przygotowaniom do partnerstwa Social Transformations and Resilience (STR)
Warsztaty odbyły się 1 kwietnia 2025 roku w Instytucie Podstawowych Problemów Techniki PAN w Warszawie. Zostały zorganizowane przez Narodowe Centrum Nauki oraz Norweską Radę ds. Badań Naukowych (RCN) w ramach funduszy norweskich i EOG 2014-2021.
Szczegółowe podsumowania prac poszczególnych grup roboczych zostaną wkrótce opublikowane w formie raportów na stronie internetowej.
W najbliższych dniach opublikujemy także nowy odcinek podcastu NCN o partnerstwie STR oraz inicjatywie Science and Society, realizowanej przez NCN dzięki wsparciu z funduszy norweskich i EOG.