Nowe zasady Open Access w NCN – większa elastyczność, ta sama idea

Narodowe Centrum Nauki odchodzi od wymogu publikowania wyłącznie w otwartym dostępie, jednocześnie nadal rekomenduje otwarte udostępnianie wyników badań.

Zmiana to odpowiedź na głosy środowiska oraz wyraz troski o efektywność systemu grantowego. – Chcemy, by realizacja projektów była dla badaczek i badaczy jak najmniej obciążająca biurokratycznie – mówi prof. Krzysztof Jóźwiak, dyrektor NCN.

Od 26 czerwca 2025 roku w raportach będzie można uwzględniać również artykuły opublikowane w modelu tradycyjnym – tzw. zamkniętym. Nowe zasady obejmą zarówno nowe konkursy, które zostaną ogłoszone we wrześniu (na podstawie zarządzenia dyrektora NCN nr 39/2025), jak i trwające już projekty (na podstawie pisma dyrektora z dnia 26 czerwca 2025 roku). – Jeśli kierownik projektu będącego w realizacji nie mógł do tej pory wykazać publikacji w przygotowywanym raporcie, bo nie spełniała naszych wymogów OA, teraz będzie mógł ją dołączyć do wykazu – wyjaśnia dyrektor.

Kierowniczki oraz kierownicy projektów będą mogli pokrywać koszty publikowania w otwartym dostępie (Article Processing Charge, APC), również w czasopismach hybrydowych, co dotychczas nie było dopuszczalne. Utrzymane zostaje ograniczenie, że koszty APC można pokrywać wyłącznie w ramach 2% kosztów pośrednich, tzw. kosztów Open Access, oraz ewentualnie z innych kosztów pośrednich.

Nową politykę publikowania wyników badań w otwartym dostępie Rada NCN pozytywnie zaopiniowała uchwałą z 5 czerwca 2025.

Zmienione regulacje dotyczą  projektów finansowanych z konkursów krajowych NCN. W konkursach międzynarodowych zasady mogą się różnić. Tam, gdzie partnerzy stosują bardziej restrykcyjne wymagania, będą one nadal obowiązywać. Dotyczy to szczególnie konkursów finansowanych z programów horyzontalnych, w których Komisja Europejska nakłada ścisłe wymagania dotyczące otwartego dostępu. Bardziej restrykcyjne zasady NCN (zarządzenie nr 38/2020) dotyczące publikowania w otwartym dostępie zostaną utrzymane dla projektów finansowanych przez sieci międzynarodowe CHANSE, CHIST-ERA i w ramach programu POLONEZ BIS. W przypadku projektów finansowanych przez sieć Biodiversa+ będą obowiązywać nadal zasady programu Horyzont Europa. Elastycznymi zasadami zostaną objęci z kolei beneficjenci konkursów ForestValue2, Luke, QuantERA III, T-AP.  

NCN za otwartą nauką

Choć NCN odchodzi od twardych wymagań, nie wycofuje się ze wspierania idei otwartości. – Otwarty dostęp pozostaje dla nas bardzo ważny – podkreśla prof. Jóźwiak. – Nadal będziemy promować ścieżki, które ułatwiają zapewnienie otwartego dostępu. Zalecamy w szczególności korzystanie z tzw. zielonego otwartego dostępu, czyli deponowanie wersji manuskryptu w uznanych repozytoriach dziedzinowych lub instytucjonalnych, zgodnie z polityką wydawcy i obowiązującymi przepisami. Przykładem mogą być repozytoria takie jak arXiv czy Zenodo. – Należy przy tym zadbać, aby po opublikowaniu pracy w czasopiśmie, w repozytorium pojawił się adres publikacji oraz po upływie ewentualnego embarga wymaganego przez czasopismo, została złożona uaktualniona wersja możliwie bliska publikacyjnej – podkreśla prof. Tomasz Dietl, przewodniczący Rady NCN.

Jak dodaje dyrektor NCN: – W XXI wieku publikowanie wyników badań w sposób dostępny to właściwie standard. Otwarta nauka jest bardziej transparentna i bardziej służy społeczeństwu. Gdy publikacja jest publicznie dostępna, każdy może ją przeczytać, skomentować, zweryfikować. To buduje wiarygodność nauki.

NCN będzie nadal monitorować, ile publikacji z projektów finansowanych przez Centrum ukazuje się w otwartym dostępie i według której ścieżki, na podstawie informacji raportowanych w OSF. Zasady stosowania tych ścieżek pozostają bez zmian – jeśli autorka lub autor zdecyduje się wykazać publikację jako otwartą, powinna ona spełniać wymagania odpowiedniej ścieżki. Publikacje niespełniające tych wymagań będą traktowane jako dostępne w modelu zamkniętym, bez żadnych konsekwencji formalnych, finansowych ani merytorycznych dla rozliczenia grantu. Dla wszystkich prac – niezależnie od modelu publikacji – NCN stosuje te same kryteria merytoryczne: jakość publikacji oraz zasięg międzynarodowy wydawnictwa.

Nie zmienia się także obowiązek udostępniania danych badawczych, również wtedy, gdy publikacje nie są dostępne w otwartym dostępie. Dane powiązane z publikacjami muszą być udostępniane zgodnie z zasadami FAIR – w  otwartych i wiarygodnych repozytoriach. Agencja zapowiada również monitoring skutków nowej polityki.

– Będziemy obserwować, czy coś się zmienia w strukturze publikacji, choć jestem spokojny – mówi dyrektor. – Najważniejsze już się wydarzyło. Świadomość znaczenia otwartego dostępu w polskim środowisku naukowym jest dziś powszechna. Publikowanie w otwartym dostępie zwiększa widoczność naukowców i pozostaje naszym priorytetem.