Inwestycja w naukę się opłaca – w najbardziej dosłownym sensie. To dzięki nauce ratujemy życie, wydłużamy jego długość i poprawiamy jego jakość. Z badań podstawowych wyrastają rozwiązania, które zmieniają codzienność – od technologii cyfrowych i innowacji w energetyce czy ochronie klimatu po badania społeczne i humanistyczne, pokazujące, jak wprowadzać te zmiany sprawiedliwie i skutecznie.
Temu poświęcony jest pierwszy odcinek 4. sezonu podcastu NCN, po raz pierwszy dostępny także w wersji wideo. Anna Korzekwa-Józefowicz rozmawia w nim z prof. Wojciechem Fendlerem, prezesem Agencji Badań Medycznych, prof. Krzysztofem Jóźwiakiem, dyrektorem Narodowego Centrum Nauki, oraz prof. Krzysztofem Pyrciem, który od września obejmie funkcję prezesa Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. To rozmowa o tym, dlaczego bez badań podstawowych nie ma innowacji, a inwestowanie w naukę decyduje o tym, w jakim kraju będziemy żyli za 10, 20 czy 30 lat.
Nauka zmienia codzienność
Prof. Wojciech Fendler przywołuje przykład, który najlepiej pokazuje, jak badania zmieniają życie:
„Jeżeli 100 lat temu moje dziecko zachorowałoby na białaczkę, to umarłoby w ciągu miesiąca i jedyne co mógłbym zrobić, to zadbać o to, żeby nie cierpiało. W tym momencie, jeżeli zachoruje na białaczkę, to prawdopodobieństwo, że przeżyje i będzie zdrowym dorosłym sięga 90%. I są to większe szanse na przeżycie niż wtedy, gdy osoba w wieku podeszłym złamie sobie kość udową wychodząc z wanny. To wszystko zadziało się na przestrzeni stu lat, a tak naprawdę szybciej – bo w 1947 roku Sidney Farber wykorzystał aminopterynę i metotreksat, uzyskując u dzieci z Bostonu pierwsze remisje choroby. Wtedy rozpoczęła się cała gałąź chemioterapii i leczenia nowotworów. Dziś spora część nowotworów staje się chorobami przewlekłymi, z dużym prawdopodobieństwem wyleczenia. To jest efekt badań podstawowych, transferu pomysłu naukowego z laboratorium do kliniki. Bez finansowania takich odkryć na początku nie byłoby to możliwe”.
Prof. Krzysztof Pyrć przypomina historię HIV:
„Na początku lat 80. choroba była w 100 procentach śmiertelna. Nikt nie wiedział, dlaczego ludzie nagle zaczynają umierać. Tylko dzięki temu, że wcześniej prowadzono badania podstawowe, udało się zrozumieć, czym są wirusy, powstały metody biologii molekularnej, które pozwoliły je wykryć, a następnie opracować testy diagnostyczne. W ciągu dziesięciu lat udało się stworzyć lek, który przywracał ludzi do życia. Lekarze opowiadali mi, że to było absolutnie przerażające – wszyscy pacjenci umierali, aż nagle pojawił się pierwszy lek i ci sami pacjenci zaczęli zdrowieć. Dziś mamy kilkadziesiąt terapii, które pozwalają funkcjonować normalnie. Co więcej, pojawiły się leki działające prewencyjnie, trochę jak szczepionka – dwa razy w roku przyjmowane znacząco redukują ryzyko zakażenia. To pierwsza realna szansa, by zatrzymać największą pandemię XX wieku”.
Prof. Krzysztof Jóźwiak dodaje przykład z innej dziedziny:
„Okazuje się, że rośliny w reakcji na stres wysyłają dźwięki. Dopiero niedawno udało się je rozszyfrować przy pomocy sztucznej inteligencji. Wygląda na to, że bardzo szybko pojawi się technologia, w której mikrofony na polach będą ściągały sygnały od roślin i informowały rolników: tutaj jest za sucho, a tutaj pojawił się szkodnik. To jest dowód, że nawet badania najbardziej podstawowe mogą za chwilę przynieść rozwiązania praktyczne, które zmienią nasze życie”.
Czego potrzeba, by nauka naprawdę się opłacała
Żeby takie odkrycia mogły powstawać, potrzebne są trzy rzeczy: stabilne finansowanie, długofalowa strategia i system, który nagradza jakość.
Prof. Wojciech Fendler: „Strategia musi być długofalowa i spójna. System całościowy, na przykład finansowania nauki, powinien promować te same rzeczy we wszystkich obszarach. Mamy instytucje finansujące badania na różnych szczeblach, ale ta piramida stoi na wątłych podstawach. Brakuje pieniędzy. Musimy skierować najlepsze osoby do nauki i dać im warunki, by mogli robić najlepsze badania podstawowe, bo inaczej innowacje się po prostu nie pojawią”.
Prof. Krzysztof Pyrć: „Mottem FNP jest wspierać najlepszych, by stali się jeszcze lepsi. I to jest klucz – bo pieniędzy zawsze będzie za mało. Jeżeli nie skupimy się na jakości, to będziemy system rozcieńczać. W Polsce wciąż pokutuje liniowy model: naukowiec ma wymyślić, potem sam wdrożyć i rozwinąć firmę. A to nie działa. Najbardziej efektywne są modele otwarte, iteracyjne – takie, gdzie wszyscy siadają przy jednym stole i współpracują, od uczelni po biznes”.
Prof. Krzysztof Jóźwiak: „Bardzo często napotykamy wąskie gardło, kiedy kończą się badania podstawowe, a zaczyna etap pierwszych prototypów czy zabezpieczania patentowego. Tu mamy wyrwę. Narodowe Centrum Nauki od zawsze widziało ten problem – byliśmy współinicjatorami programu TANGO, który miał go adresować. Ale potrzeba rozwiązań systemowych i ciągłych, a nie doraźnych”.
Nauka jako inwestycja
Goście są zgodni: nauka nie jest kosztem, lecz inwestycją o najwyższej stopie zwrotu.
„Bez dobrych nauk podstawowych, nie będzie dobrych nauk stosowanych, które można wdrożyć w praktykę i oczekiwać nowych leków czy rozwiązań technologicznych” – podkreśla prof. Fendler.
„Wszystko, co nas otacza – od telefonu komórkowego po nowoczesne terapie – jest efektem badań. Świat pędzi do przodu, a my musimy tę naukę robić dobrze, mądrze ją finansować i jasno komunikować” – mówi prof. Pyrć.
„Mamy w Polsce naukowców gotowych ścigać się z całym światem. Potrzebny jest system, który pozwoli im realizować pomysły od badań podstawowych po rozwiązania wpływające na rozwój społeczeństwa” – dodaje prof. Jóźwiak.
Podcast i Forum w Karpaczu
Odcinek „Nauka, która się opłaca” otwiera nowy sezon podcastu NCN, dostępny w wersji audio i wideo. Kontynuacja debaty nastąpi podczas Forum Ekonomicznego w Karpaczu – w panelu „Nauka jako inwestycja. Jak wygrać przyszłość?” wezmą udział goście podcastu.
W trakcie Forum organizujemy także panel „Nauka w działaniu. Od badań podstawowych do praktycznych rozwiązań”. Podczas całego wydarzenia będzie nas można spotkać również na stoisku w Pawilonie Polskiej Nauki, organizowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.