Łucja Kowalska, Maciej Stolarski i Bartosz Szyszko zostali laureatami Nagrody NCN 2025 dla badaczek i badaczy młodszego pokolenia, którzy znacząco przyczynili się do rozwoju nauki. Gala wręczenia nagrody odbyła się 15 października w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie.
Nagrodzeni naukowcy pracują w Warszawie i we Wrocławiu. Łucja Kowalska zajmuje się biologią komórki roślinnej, Maciej Stolarski – psychologiem czasu. Oboje pracują na Uniwersytecie Warszawskim. Bartosz Szyszko specjalizuje się w chemii supramolekularnej, pracuje na Uniwersytecie Wrocławskim.
Nagroda NCN przyznawana jest od 2013 roku za wybitne osiągnięcia w badaniach podstawowych prowadzonych w polskich instytucjach naukowych. Otrzymują ją osoby, które swoją pracą poszerzają granice wiedzy i wnoszą istotny wkład w naukę światową. Przyznawane jest w trzech obszarach: nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce, ścisłe i techniczne oraz o życiu. Jest to najbardziej prestiżowe wyróżnienie dla naukowców młodszego pokolenia pracujących w polskich ośrodkach naukowych.
Laureaci Nagrody NCN 2025: Bartosz Szyszko, Łucja Kowalewska, Maciej Stolarski
Nowy paradygmat w biologii komórki
Dr hab. Łucja Kowalewska pracuje na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się biologią komórki roślinnej, w szczególności strukturą i dynamiką błon plastydowych. – Rozpoznawanie kształtów to jedna z pierwszych umiejętności poznawczych dziecka. W naszej grupie badawczej przenosimy tę pierwotną ciekawość w świat biologii komórki, badając geometrię złożonych układów błonowych przy użyciu modelu roślinnych plastydów – mówi badaczka.
Jej prace koncentrują się na błonach periodycznych, których organizacja ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania komórki, m.in. dla biogenezy plastydów i efektywności fotosyntezy. Zespół dr hab. Kowalewskiej analizuje, w jaki sposób struktura błon wpływa na ich funkcje biologiczne oraz jakie mechanizmy molekularne i fizykochemiczne sterują ich przemianami.
– Traktujemy kształty tworzone przez błony, czyli ich nanomorfologię, jako jeden z kluczowych, lecz często pomijanych poziomów organizacji komórki – podkreśla. Zespół opracowuje i wykorzystuje zaawansowane metody mikroskopowe, biofizyczne i obliczeniowe, w tym narzędzia oparte na uczeniu maszynowym, które pozwalają na trójwymiarową analizę nanomorfologii błon.
Badania laureatki wnoszą istotny wkład w zrozumienie zależności między geometrią błon a ich funkcją. Badaczka wykazała, że organizacja przestrzenna błon jest nie tylko efektem samoorganizacji jej elementów budulcowych, ale aktywnie reguluje procesy życiowe komórki, co stanowi zmianę dotychczasowego paradygmatu w biologii komórki.
Prowadzone przez nią badania mają charakter podstawowy, jednak zrozumienie zasad samoorganizacji błon biologicznych ma również istotny potencjał aplikacyjny – stanowi podstawę do projektowania biomimetycznych nanomateriałów, które mogą znaleźć zastosowanie w medycynie, farmacji i technologii żywności, na przykład jako nośniki leków, materiały wspomagające regenerację tkanek czy inteligentne powłoki.
Wyniki prac dr hab. Łucji Kowalewskiej ukazały się m.in. w czasopismach The Plant Cell, Plant Physiology, PNAS i Advanced Materials. Laureatka jest zastępczynią przewodniczącego w europejskiej sieci badawczej COST European Curvature and Biology Network oraz kierowniczką trzech projektów finansowanych przez NCN.
Między przeszłością, teraźniejszością a przyszłością
Prof. Maciej Stolarski z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego bada zjawisko mentalnych podróży w czasie. Dostarczył empirycznych dowodów na kluczową rolę myślenia wykraczającego poza chwilę obecną dla jakości i efektywności ludzkiego życia. Dorobek naukowca, łączący psychologię poznawczą, osobowościową i pozytywną, ma znaczący wpływ na rozwój badań nad psychologią czasu.
Zdolność do przenoszenia się myślami w przeszłość i przyszłość to jedno z najważniejszych osiągnięć ewolucyjnych człowieka, będące podstawą planowania, podejmowania decyzji, odraczania gratyfikacji czy refleksji nad własnym życiem. – Dzięki umiejętności mentalnego podróżowania w czasie, oprócz doświadczania chwili obecnej, możemy na nowo przeżywać przeszłość i wyobrażać sobie przyszłość – mówi prof. Stolarski. – Każdy z horyzontów temporalnych daje nam unikalne możliwości: wspomnienia budują tożsamość, koncentracja na teraźniejszości pozwala na bycie uważnym i smakowanie życia, a symulacje przyszłości umożliwiają planowanie i motywują do działania.
Naukowiec prowadzi badania nad zrównoważoną perspektywą czasową – zdolnością elastycznego przełączania się między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością w zależności od sytuacji. – Zrównoważona perspektywa czasowa oznacza, że potrafimy w odpowiednim momencie sięgnąć do wspomnień, skupić się na tym, co tu i teraz, albo spojrzeć w przyszłość. To właśnie ta elastyczność decyduje o naszym dobrostanie – wyjaśnia.
Badacz opracował wskaźnik odchylenia od zrównoważonej perspektywy czasowej, który stał się punktem odniesienia dla badań prowadzonych na całym świecie. Analizuje też, jak różnice w postrzeganiu czasu wpływają na emocje, relacje czy skuteczność działania – również w sporcie. W ostatnich latach połączył naukę z pasją do biegów ultra, pokazując, że myślenie przyszłościowe sprzyja regularnym treningom, wytrwałości i lepszym wynikom.
– Nagroda NCN jest dla mnie świadectwem sensu i wartości pracy, którą wykonałem, ale też źródłem motywacji, by się nie zatrzymywać. Obecnie pracuję nad teoretycznym podsumowaniem dotychczasowych badań oraz nad sformułowaniem własnego, spójnego ujęcia teoretycznego – podkreśla prof. Stolarski.
Naukowiec był laureatem stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla młodych naukowców oraz programu START Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. W 2021 roku otrzymał Nagrodę Naukową tygodnika Polityka w kategorii nauk społecznych. Kieruje lub kierował trzema projektami finansowanymi przez NCN.
Podstawa do tworzenia nowych materiałów
Dr hab. Bartosz Szyszko jest profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim, specjalizuje się w chemii supramolekularnej. – Chemicy zwykle badają molekuły powiązane klasycznymi wiązaniami kowalencyjnymi lub jonowymi, ja natomiast chciałem zająć się topologią chemiczną – mówi badacz. – W centrum zainteresowania tej dziedziny znajdują się układy, które tworzą całość dzięki nieoczywistemu sposobowi powiązania ich elementów.
Zespół prof. Szyszko zajmuje się syntezą i badaniem rotaksanów, katenanów i węzłów molekularnych – cząsteczek splecionych mechanicznie, przypominających ogniwa łańcucha. Takie układy mają zupełnie inne właściwości, dynamikę i reaktywność niż związki znane z klasycznej chemii. Osiągnięcia jego grupy obejmują m.in. opracowanie nowych metod tworzenia struktur o nietrywialnej topologii, w tym z wykorzystaniem klastrów jonów metali jako szablonów konstrukcyjnych. Naukowcy odkryli także nowy typ ruchu molekularnego w rotaksanach, nazwany „trzepotaniem”. Praca poświęcona elastycznym węzłom i splotom molekularnym, opublikowana w Angewandte Chemie, została wyróżniona jako highlight w Nature Synthesis.
– Nagroda NCN to dla mnie znak, że nawet w świecie, w którym od naukowców oczekuje się natychmiastowych efektów, szybszych procesów, tańszej produkcji i większych zysków, wciąż jest miejsce na coś innego – na badania prowadzone z czystej ciekawości – podkreśla prof. Szyszko. – Zrozumienie zachowania pojedynczych molekuł połączonych mechanicznie, uzyskanie większej kontroli nad ich dynamiką oraz wyjaśnienie, dlaczego ulegają one określonym reakcjom w taki, a nie inny sposób, przybliża nas do etapu ich praktycznego wykorzystania w projektowaniu nowoczesnych, inteligentnych materiałów i nanomaszyn, których potencjalnych zastosowań być może nie potrafimy sobie jeszcze w pełni wyobrazić – dodaje.
Rotaksany już dziś wykorzystywane są do kontrolowanego uwalniania substancji aktywnych w organizmie oraz do otrzymywania materiałów żelowych zdolnych do zmiany objętości pod wpływem bodźców zewnętrznych, które znajdują zastosowanie między innymi w miękkiej robotyce. Badania naukowca mogą stanowić podstawę do tworzenia nowych, funkcjonalnych materiałów i urządzeń w nanoskali, np. czujników chemicznych, nośników substancji, elementów nanomaszyn czy inteligentnych katalizatorów.
Prof. Szyszko należy do „pokolenia NCN”, badaczek i badaczy, których kariera naukowa rozwijała się w ścisłym związku z programami Centrum. Był laureatem konkursu PRELUDIUM –dla naukowców przed doktoratem – w jego pierwszej edycji. Do dziś kierował lub kieruje łącznie pięcioma projektami NCN.
Jest laureatem m.in. Nagrody im. Włodzimierza Kołosa PAN, wyróżnienia Iuvenes Wratislaviae, stypendium MNiSW dla młodych naukowców oraz programu START FNP. Publikuje w czołowych czasopismach chemicznych, takich jak Angewandte Chemie, Journal of the American Chemical Society czy Nature Communications. Jest członkiem Akademii Młodych Uczonych.
Patronat medialny
