Kultury planowania rodziny w Polsce, 1945-1989

Antykoncepcja i aborcja to kwestie, które we współczesnej Polsce budzą szczególnie gorące kontrowersje. Przyjrzenie się historii tych praktyk, pozwala rzucić nowe światło na historię polskiego komunizmu, procesu transformacji oraz na współczesne debaty dotyczące praw reprodukcyjnych w naszym kraju.

„Kultury planowania rodziny w Polsce, 1945-1989” to pierwsze systematyczne studium historii antykoncepcji i przerywania ciąży w całym okresie ustroju socjalistycznego w tym kraju. Dokłada tym samym cegiełkę do dynamicznie rozwijającego się obszaru badań nad historią polskiego prawa aborcyjnego z 1956 roku, ruchu na rzecz planowania rodziny i jego międzynarodowych uwikłań, a także biopolityki, polityki populacyjnej i wiedzy o seksualności w powojennej Polsce. Przyczynia się również do rozwoju nowej dziedziny społecznej historii medycyny i zdrowia w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej.

W ramach projektu badano, w jaki sposób państwo z jednej strony, a Kościół rzymskokatolicki z drugiej, próbowały – bezpośrednio lub przez zakładane w tym celu organizacje – kształtować decyzje reprodukcyjne Polek i Polaków. Interesowały nas również strategie komunikacyjne promowanych przez te instytucje celów polityki demograficznej oraz przemiany, jakim cele te podlegały na przestrzeni czasu, szczególną uwagę zwracając na występujące między nimi rozbieżności i punkty styczne. Badałyśmy, w jaki sposób tworzono specjalistyczną wiedzę na temat antykoncepcji i aborcji, jak ją popularyzowano i wykorzystywano w międzynarodowych debatach naukowych. Interesowały nas także wiedza i doświadczenia przeciętnych Polek i Polaków w zakresie planowania rodziny.

Badania opierały się na bardzo różnorodnych źródłach. Obejmowały zbiory Towarzystwa Rozwoju Rodziny i Klubu Inteligencji Katolickiej, a także materiały archiwalne Wydziału Duszpasterstwa Rodzin Kurii Metropolitalnej w Krakowie. Przeprowadzono systematyczne badania popularnej literatury medycznej wydawanej w Polsce od późnych lat pięćdziesiątych po koniec lat osiemdziesiątych XX wieku oraz artykułów poświęconych aborcji i antykoncepcji publikowanych w tym okresie w wiodącym krajowym czasopiśmie ginekologicznym „Ginekologia Polska”. W badaniach uwzględniono prasę kobiecą i katolicką, a także filmy dokumentalne na temat antykoncepcji i zdrowia wyprodukowane przez łódzką Wytwórnię Filmów Oświatowych. Zrealizowałyśmy i przeanalizowałyśmy również kilkadziesiąt wywiadów z Polkami i Polakami, których pytano o osobiste doświadczenia w zakresie planowania rodziny przed rokiem 1989. Przeanalizowano też metody wdrażania państwowego i katolickiego poradnictwa planowania rodziny oraz dialog między nimi.

Udało nam się pokazać, w jaki sposób poświęcone antykoncepcji popularne publikacje medyczne promowały określoną wizję ról mężczyzny i kobiety w planowaniu rodziny. Wyjaśniono rolę wpływów transnarodowych na proces produkcji i dystrybucji środków antykoncepcyjnych w Polsce w drugiej połowie lat 50. i w latach 60. XX wieku oraz wahania ich jakości i dostępności w centralnie planowanej gospodarce. Pokazano, że w dyskusji eksperckiej na temat aborcji w naszym kraju nastąpiła istotna zmiana perspektywy: z początku aborcję postrzegano jako rozwiązanie problemu śmiertelności kobiet, a dopiero z czasem przerywanie ciąży było postrzegane jako nowy problemem zdrowia publicznego. Stygmatyzację aborcji zarówno w dyskursie rządowym, jak i katolickim od późnych lat pięćdziesiątych po koniec lat osiemdziesiątych porównano z kobiecymi narracjami, które prowadzą do wniosku, że dla wielu z nich przerwanie ciąży stanowiło pragmatyczną strategię planowania rodziny.

Projekt przyczynił się do rozwoju badań nad polityką ludnościową, specjalistyczną wiedzą na temat antykoncepcji, a także nad praktykami reprodukcyjnymi „zwykłych” ludzi w ustroju socjalistycznym, pozwalając uzyskać bardziej zniuansowany obraz tego okresu w historii Polski.

Program POLONEZ odegrał ważną rolę w rozwoju mojej kariery naukowej. Staż przyznano mi w roku 2017, dwa lata od obrony pracy doktorskiej. Poza możliwością przeprowadzenia pierwszego samodzielnego projektu badawczego – projektu marzeń – dało mi to szansę na zacieśnienie i rozszerzenie sieci kontaktów naukowych. Dzięki programowi POLONEZ zdobyłam stałe zatrudnienie w zakładzie historii medycyny na Uniwersytecie w Granadzie (Hiszpania). Stażowi wiele zawdzięczam także na poziomie osobistym. Możliwość realizacji dwuletniego projektu badawczego w Polsce, skąd pochodzę, po niemal dziesięciu latach pracy za granicą, pozwoliła na odnowienie relacji z rodziną i przyjaciółmi. Moja córka, która przeprowadziła się do kraju razem ze mną, zaczęła dużo lepiej mówić po polsku, co również bardzo mnie cieszy!