Prawo umów ery cyfrowej – zmierzch monopolu regulacyjnego państw

Rewolucja cyfrowa, głęboko przeobrażająca współczesne relacje społeczne i rynkowe, na wiele sposobów wpływa także na prawo. Stanowi ona nie tylko wyzwanie dla państw i struktur ponadpaństwowych (jak UE), które poszukują odpowiedzi na nowe zjawiska i zagrożenia, lecz zmienia także klasyczne sposoby powstawania reguł prawnych. Wiele problemów społecznych i ekonomicznych (jak np. wolność słowa) jest współcześnie regulowanych samodzielnie lub współregulowanych przez duże podmioty działające na rynku cyfrowym, zwłaszcza przez platformy internetowe jak social media, platformy sprzedażowe itp.

fot. Johanna Detering Badania prowadzone w ramach projektu OPUS skupiają się na jednym z aspektów tego zjawiska, jakim jest tworzenie przez platformy wewnętrznych reguł prawa umów dla swoich użytkowników. Zjawisko to jest wyraźne zwłaszcza w wypadku platform pośredniczących w zawieraniu umów (jak Amazon, Uber i Allegro). Tworzą one odrębne przestrzenie na rynku, otwarte dla społeczności dostawców towarów i usług oraz klientów. Przestrzenie te są intensywnie regulowane przez same platformy, które – za pomocą wewnętrznych „polityk” i regulaminów – określają sposób zawarcia umowy oraz prawa i obowiązki ich stron. W podobny sposób funkcjonują także platformy społecznościowe (jak Facebook czy Twitter), choć sfera tworzonej przez nie regulacji jest inna (dotyczy m.in. swobody wypowiedzi i sposobu, w jaki jednostka realizuje swoje prawo do informacji). W ten sposób platformy tworzą „mikrosystemy” prawne, którym często towarzyszą także własne mechanizmy rozstrzygania sporów (arbitrażu, mediacji itd.) – w praktyce w znacznej mierze niezależne od sądów w klasycznym sensie (działających w ramach konstytucyjnego reżimu państwa).

Projekt podejmuje próbę bliższego spojrzenia na te zjawiska, stawiając sobie zarazem bardziej ogólne pytanie o zmierzch monopolu państwa jako twórcy prawa umów. Badania zmierzają do rozstrzygnięcia trzech kluczowych kwestii:

• Po pierwsze, projekt skupia się na zrozumieniu roli i zakresu autonomii platform w tworzeniu prawa umów. W tym zakresie poszukuje on odniesień przede wszystkim we współczesnych oraz historycznych procesach samoregulacji (regulacji prywatnej) w gospodarce rynkowej.
• Po drugie, bazując na materiale empirycznym (próbie wewnętrznych zbiorów regulacji tworzonych przez platformy w różnych obszarach rynku) projekt podejmuje próbę odpowiedzi, w jakim zakresie reguły tworzone przez platformy odnoszą się do problemów ekonomicznych i społecznych (np. ochrony konsumenta, ochrony zaufania czy przeciwdziałania dyskryminacji), które są również istotnym polem regulacji klasycznego prawa umów.
• Po trzecie, odwołując się do koncepcji special-purpose sovereigns Jacka M. Balkina, projekt stara się określić możliwe źródła legitymizacji reguł tworzonych przez platformy oraz miejsce tego zjawiska w demokratycznym porządku prawnym.

Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrecht (Instytut Maxa Plancka do spraw Porównawczego i Międzynarodowego Prawa Prywatnego); fot. @mpipriv.de Projekt wpisuje się w bardziej zasadnicze pytanie o relację między państwem i prawem umów, będące jednym z kluczowych zagadnień nauki prawa w Europie i USA. Współczesne relacje kontraktowe coraz częściej opierają się na różnych formach samoregulacji oraz podziału kompetencji regulacyjnych między państwa i podmioty prywatne (np. przez dopuszczenie podmiotów prywatnych do formułowania standardów jakości lub kodeksów dobrych praktyk, uznawanych następnie w różnych formach przez państwo). Otwiera to szereg fundamentalnych pytań o tożsamość współczesnego prawa umów – a w konsekwencji, o potrzebę weryfikacji klasycznych koncepcji i metod analizy traktujących prawo umów jako wyraz jednolitego systemu wartości i celów reprezentowanych przez ustawodawstwo państwowe.

W tym zakresie badania realizowane w ramach programu OPUS są elementem szerszego założenia badawczego realizowanego przez dr. Mateusza Grochowskiego w Instytucie Nauk Prawnych PAN. Jest ono poświęcone analizie mechanizmów kształtowania się współczesnego prawa umów w warunkach globalizującego się rynku. Analiza ta rozwija teoretyczną strukturę „dialogu regulacyjnego” w prawie umów między państwami i podmiotami prywatnymi, badaną przez dr. Mateusza Grochowskiego także w ramach wcześniejszych projektów badawczych finansowanych ze środków NCN oraz z grantów przyznanych w USA, Izraelu i Belgii.