Kryzys multilateralnego systemu handlowego: postępująca dezintegracja czy naturalna ewolucja?

Na przestrzeni ostatnich dekad multilateralizm stał się podstawą współpracy międzynarodowej, poszerzając znacznie swój geograficzny zakres odziaływania po zakończeniu zimnej wojny. Sam multilateralizm oznacza proces organizacji relacji pomiędzy państwami w oparciu o uogólnione zasady postępowania oraz w oderwaniu od indywidualnych interesów jego uczestników. Współcześnie jednak coraz więcej krajów wydaje się być rozczarowanych funkcjonowaniem tego systemu. Mocarstwa postrzegają unilateralne i bilateralne strategie jako skuteczniejsze sposoby zarządzania sprawami międzynarodowymi. Mniejsze kraje wskazują natomiast na małą skuteczność obecnych struktur w realizacji założonych celów.

Kryzys multilateralizmu jest również widoczny w obszarze handlu międzynarodowego. Państwa częściej niż dotychczas uciekają się do działań jednostronnych, Światowa Organizacja Handlu (WTO) pozostaje w znacznym stopniu sparaliżowana, zaś wojny handlowe stały się jednym ze środków prowadzenia polityki zagranicznej. Czy oznacza to powrót do protekcjonizmu, jakim charakteryzowały się czasy międzywojenne czy też należy oczekiwać jakiegoś nowego modelu współpracy (a jeżeli tak, to jak będzie on wyglądał)? Jakie są przyczyny tego kryzysu? Czy jest on wynikiem zmian w amerykańskiej polityce handlowej, głębszych rekonfiguracji geopolitycznych czy raczej efektem istniejących dysfunkcjonalności? W jaki sposób należy na niego odpowiedzieć?

Fot. Michał Łepecki Powyższe pytania wyznaczają ogólny kierunek badań prowadzonych w ramach projektu finansowanego w konkursie OPUS 16. W tym kontekście wyodrębniono szereg bardziej szczegółowych obszarów badawczych: (i) zmiany w amerykańskiej polityce handlowej oraz ich wpływ na funkcjonowanie modelu multilateralnego, (ii) kryzys systemu rozstrzygania sporów WTO, (iii) adekwatność zobowiązań WTO do aktualnej sytuacji geopolitycznej; (iv) relacje pomiędzy systemem multilateralnym a regionalnymi porozumieniami handlowymi.

Projekt dotyczy kwestii o fundamentalnym znaczeniu zarówno dla prawa międzynarodowego, jak i stosunków międzynarodowych. Multilateralizm jest bowiem koncepcją, która znacząco ukształtowała rozwój obu tych dziedzin i cały czas tworzy ideologiczne ramy dla aktualnie funkcjonującego globalnego porządku. Odnosi się to również do międzynarodowego systemu handlu, którego centralnym elementem jest WTO. Zrozumienie charakteru obecnie zachodzących zmian ma pozwolić na przewidzenie trendów w badanym obszarze oraz projektowanie odpowiednich rozwiązań prawnych, wzmacniających lub osłabiających zidentyfikowane tendencje.

Wśród uzyskanych dotychczas wyników najbardziej interesujące okazały się te, które dotyczą wpływu pandemii Covid-19 na system handlu międzynarodowego. Wydaje się bowiem, że wzmocniła ona istniejące już wcześniej tendencje, co w efekcie może prowadzić do zmian o charakterze strukturalnym, polegających na odejściu od relatywnie swobodnego przepływu usług i towarów w oparciu o reguły prawa WTO, do systemu, który będzie charakteryzował się intensywniejszą ochroną rynków wewnętrznych (zarówno w zakresie handlu jak i inwestycji), wzmożoną rywalizacją technologiczną, zdominowaniem wzajemnych relacji przez politykę (kosztem prawa), oraz wyspowym/selektywnym charakterem inicjatyw liberalizacyjnych. Centralną rolę w tym systemie będą przy tym pełniły konkurujące ze sobą regionalne bloki handlowo-gospodarcze, a nie globalne organizacje międzynarodowe.