Percepcja żubra i pierwotnego lasu w XVIII i XIX wieku

W dzisiejszych dyskusjach na temat ochrony przyrody i sposobów traktowania szczególnie cennych przyrodniczo lasów w całej Europie pojawia się pojęcie lasu pierwotnego. Jego różne interpretacje są często używane dla usprawiedliwienia intensywnej eksploatacji lasów nie pasujących do miary dziewiczych, naturalnych czy pierwotnych. Współczesna koncepcja lasu pierwotnego jest jednak wynikiem trwającej kilkaset lat ewolucji, w której niebagatelną rolę odegrało zarówno zainteresowanie europejskich kręgów naukowo-kulturalnych Puszczą Białowieską i pierwotnym zwierzęciem - żubrem - w XVIII wieku. fot. Michał Łepecki, dr hab. Tomasz Samojlik

Międzynarodowa współpraca w ramach projektu (kierownicy projektu w Polsce i Litwie, wykonawcy rezydujący we Francji i Rosji) miała na celu odtworzenie ewolucji koncepcji lasu pierwotnego oraz prześledzenie percepcji Puszczy Białowieskiej i żubra w europejskiej kulturze i nauce XVIII i XIX wieku. Kwerendy archiwalne, muzealne i literaturowe prowadzone w Polsce i za granicą pozwoliły na wykorzystanie różnych źródeł informacji (dokumentów archiwalnych, prac naukowych i popularnonaukowych, prasy łowieckiej, eksponatów muzealnych, publikacji, dzieł sztuki).

Idea lasu pierwotnego czy dziewiczego narodziła się w rozpoczętej w XVIII wieku francuskiej dyskusji związanej z obserwowanym zniszczeniem lasów. W początkach XIX wieku do koncepcji lasu dziewiczego zaczął się odwoływać niemiecki romantyzm szukający w nich korzeni niemieckiej wyjątkowości. Pojęcia takie jak „las pierwotny”, „las dziewiczy”, i „las naturalny” nie miały jednoznacznej definicji ani tym bardziej realnego desygnatu. Desygnat ten uzyskały dopiero po „ponownym odkryciu” lasów litewskich, a zwłaszcza Puszczy Białowieskiej w końcu XVIII wieku. Opisy Puszczy Białowieskiej, zarówno naukowe jak i skierowane do szerokiego grona odbiorców, wprost lub pośrednio nazywały ją „pierwotną” – przy czym zazwyczaj nie oznaczało to uznawania jej za nietkniętą przez człowieka. Percepcja Puszczy Białowieskiej zmieniała się w czasie, przechodząc od powtarzania ludowych wierzeń, poprzez pobieżne obserwacje podróżników przejeżdżających przez „litewskie lasy” (określenie będące synonimem dzikich, przepastnych i przede wszystkim niepoddanych gospodarce człowieka lasów), aż do badań naukowych w ścisłym tego słowa znaczeniu rozpoczętych na przełomie XVIII i XIX wieku. fot. Michał Łepecki, dr hab. Tomasz Samojlik

Wydatną rolę w budowaniu statusu Puszczy Białowieskiej odegrała obecność w niej ostatniej nizinnej populacji żubra. Poznanie i uznanie wyjątkowości tego gatunku również było złożonym procesem, prześledzonym w ramach projektu na bazie przedstawień graficznych od XVI do końca XIX wieku. Wzrastająca liczba ilustracji ukazujących żubra wchodzących do obiegu, jak i rosnąca wiedza naukowa na jego temat (w tym szeroka dystrybucja żubrzych eksponatów w europejskich muzeach) przyczyniły się do sukcesu w akcji ratowania tego ikonicznego gatunku po jego wyginięciu w 1919 roku.

Dyskusje na temat pierwotnego lasu i żubra walnie przyczyniły się także do poznania i upowszechnienia wiedzy na temat przyrody i kultury Litwy i Polski na zachodzie Europy. Nie ograniczały się ona do prac naukowych, ale przenikały do szeroko pojętej kultury - literatury, poezji, teatru, malarstwa, a później również do fotografii i filmu. Dzięki temu tematyka ta odegrała ważną rolę w popularyzacji wiedzy przyrodniczej wśród szerokiej publiczności całej Europy.