Kierownik projektu
:
dr hab. Nuria Selva, prof. IOP
Instytut Ochrony Przyrody PAN
Panel: NZ8
Konkurs
: BiodivERsA
ogłoszony
14 maja 2015 r.
Przemieszczanie się zwierząt w różnych krajobrazach jest kluczowe dla wielu procesów ekologicznych, począwszy od przetrwania poszczególnych osobników, a skończywszy na utrzymaniu się populacji. Rozwój infrastruktury, takiej jak drogi i zabudowa miejska, tworzy bariery dla przemieszczania się zwierząt i zmienia zarówno fizyczną strukturę krajobrazu, jak i sposób, w jaki zwierzęta się przemieszczają. W projekcie skupiliśmy się na niedźwiedziach brunatnych, aby zbadać funkcjonalną łączność europejskich krajobrazów tj. stopień, w jakim krajobrazy w Europie ułatwiają lub hamują przemieszczanie się poszczególnych niedźwiedzi i związany z tym przepływ genów.
W krajobrazach przekształconych przez człowieka przemieszczanie się na duże odległości jest szczególnie ważne dla utrzymania przepływu genów między odizolowanymi populacjami, ale jednocześnie stanowi wyzwanie dla zwierząt. U niedźwiedzi brunatnych zazwyczaj o młode samce podejmują długie wędrówki z miejsca urodzenia do nowych miejsc, gdzie mogą znaleźć partnerkę i rozmnożyć się.
Udokumentowaliśmy najdłuższą odległość wędrówki niedźwiedzia brunatnego w Europie Środkowej (360 km w linii prostej), rozpoczynającą się w polskich Tatrach, a kończącą się w Gorganach na Ukrainie. Jest to potencjalnym potwierdzeniem łączności zachodniego i wschodniego segmentu karpackiej populacji niedźwiedzi. Podczas swojej wędrówki niedźwiedź ten trzymał się z dala od terenów zabudowanych i musiał przekraczać drogi średnio 21 razy na miesiąc. Był jedynym śledzonym niedźwiedziem, który z powodzeniem przekraczał autostrady dzięki przejściom dla dzikich zwierząt. Wędrował przez cztery kraje i przekraczał granicę raz w tygodniu, za każdym razem podlegając innym uregulowaniom prawnym.
Dokonaliśmy przeglądu 29 przypadków dyspersji długodystansowej dużych drapieżników w Europie i stwierdziliśmy, że 96% z nich miało charakter transgraniczny. Większość przypadków dyspersji na duże odległości kończyło się śmiercią zwierzęcia, zanim zdążyło się ono rozmnożyć, a zatem nie mogło podtrzymać łączności między populacjami. 82% potwierdzonych zgonów było spowodowanych przez człowieka; prawie połowa z nich w ramach legalnych polowań. Nasze badania podkreśliły wysoką wartość konserwatorską długodystansowych wędrowców dla populacji dużych drapieżników, jak również pilną potrzebę uznania ich za ruchome obiekty chronione i uwzględnienia w polityce ochrony przyrody.
Podstawowym procesem ekologicznym, który również opiera się na przemieszczaniu się zwierząt, jest rozprzestrzenianie się nasion. Na całym świecie niedźwiedzie rozsiewały nasiona ponad stu gatunków roślin o mięsistych owocach. Takie owoce stanowiły średnio 24% pokarmu spożywanego przez niedźwiedzie w całym zasięgu ich występowania. Zjadane, a następnie wydalane przez niedźwiedzie nasiona kiełkowały lepiej niż te osadzone w owocu, a większość z nich nie była uszkadzana przy spożywaniu.
Stwierdziliśmy, że niedźwiedzie brunatne rozsiewały zdecydowaną większość nasion borówki czarnej (Vaccinium myrtillus) w Tatrach. Wraz z dwoma gatunkami drozdów i lisami były one najbardziej efektywnymi rozsiewaczami borówek. Oznakowaliśmy i monitorowaliśmy losy niedźwiedzich odchodów i we wszystkich stwierdziliśmy kiełkujące borówki. W miejscach, w których znajdowały się odchody niedźwiedzi, odnotowano średnio 154 sadzonki borówek na m2. Liczba ta była dwukrotnie wyższa w miejscach, w których znajdowały się legowiska niedźwiedzi, co sugeruje, że zachowania spoczynkowe niedźwiedzi, polegające na rozkopywaniu gleby, wyraźnie sprzyjają kiełkowaniu borówki. Wykryte w odchodach tatrzańskich niedźwiedzi brunatnych owoce mięsiste (w 56% próbek), a w szczególności borówka czarna (w 42% próbek) odgrywają kluczową rolę w ekologii żerowania tych zwierząt. Ogółem w diecie tatrzańskich niedźwiedzi brunatnych zidentyfikowano 173 różne składniki pokarmowe, z których większość jest pochodzenia naturalnego.
Wykazaliśmy, że pomimo dużej presji człowieka w tym regionie, niedźwiedzie brunatne są nadal pełnoprawnymi rozsiewaczami nasion. Spadek ich liczebności może zagrozić usługom dyspersji nasion i procesom regeneracji roślin, ponieważ są one jednym z niewielu gatunków megafauny, które nadal rozprzestrzeniają duże ilości nasion na dalekie odległości w regionach umiarkowanych i borealnych.
Pełny tytuł finansowanego projektu: BearConnect. Łączność funkcjonalna i stabilność Europejskich sieci ekologicznych ‒ studium przypadku niedźwiedzia brunatnego
dr hab. Nuria Selva, prof. IOP
Jest ekologiem zwierząt i biologiem konserwatorskim, zajmującym się ssakami, w szczególności dużymi drapieżnikami. Od 2007 r. prowadzi badania nad niedźwiedziem brunatnym w Instytucie Ochrony Przyrody PAN, a obecnie jest kierownikiem Zespołu Badawczego Ekologii Integracyjnej i Stosowanej. Jest współautorką ponad 100 publikacji naukowych i uczestniczyła w ponad 20 projektach. W 2018 r. otrzymała nagrodę naukową Prezesa Polskiej Akademii Nauk.