Niebezpieczne skutki katastroficznych odlesień

Obszary leśne były jednym z głównych komponentów krajobrazu Niżu Europejskiego i od zawsze odgrywały ważną rolę w życiu człowieka, dając schronienie, pokarm czy budulec. Dlatego też historia odlesień i ich wpływu na środowisko przyrodnicze jest bardzo ważna i zarazem bardzo interesująca. Odlesienie należy rozpatrywać wielowątkowo, a w jego ramach możemy wyróżnić procesy naturalne oraz antropogeniczne. W pierwszym przypadku czynnikami sprawczymi odlesień mogą być pożar, powódź czy też silny wiatr. W drugim przypadku mamy do czynienia z odlesieniami, które były spowodowane głównie efektem karczowniczej działalności człowieka w celu pozyskania budulca lub otrzymania obszarów pod uprawę. Mechanizmy te występują naprzemiennie w długiej postglacjalnej historii roślinności na terenie Niżu Europejskiego. Są interesujące nie tylko z tego względu na fakt znikania dużej części lasu, ale również dlatego, że inicjowane są nowe procesy, takie jak zwiększona denudacja fizyczna i chemiczna, czyli wzmożenie procesów stokowych, zmiana warunków mezo – i mikroklimatycznych oraz modyfikowanie odpływu powierzchniowego.

W trakcie prac terenowych pobierane są osady jeziorne. W tym przypadku został pobrany rdzeń z małego śródleśnego jeziora w Borach Tucholskich z widoczną rosnącą na dnie jeziora ramienicą (fot. Słowiński, M.). W ramach prowadzonego projektu kluczową rolę odegrały wysokiej rozdzielczości analizy rdzeni biogenicznych (torfowych oraz osadów jeziornych), które stanowią prawdziwe archiwa środowiska przyrodniczego. Archiwa, dzięki którym możemy przeanalizować, jak w przeszłości badane ekosystemy reagowały na zmiany szaty roślinnej, odlesienia czy odwodnienia, jak długo trwały te zmiany oraz czy były związane z naturalnymi procesami czy też z działalnością człowieka, który obszar ten przeznaczył na pola uprawne. Wyniki realizowanego projektu pozwoliły nam zabrać głos w dyskusji na temat konsekwencji wprowadzania monokultur sosnowych czy świerkowych na obszarze Polski. Nasze badania niezależnie potwierdziły, iż z momentem wprowadzania przez Prusy pod koniec XVIII w. na obszarach rozbiorowych systemu zrębu całkowitego, a następnie sztucznego nasadzania jednowiekowych monokultur leśnych, miały miejsce dramatyczne konsekwencje dla bioróżnorodności zasadzonego lasu, a w kaskadowym ujęciu dla wszystkich powiązanych ze sobą ekosystemów, w tym na obszarów jeziornych czy torfowiskowych. Do dziś niestety ponosimy negatywne konsekwencje tych zmian. Ekosystemy te z pokolenia na pokolenie charakteryzują się coraz słabszą odpornością na zdarzenia ekstremalne, w tym na epidemie owadów, których ogniska odnotowaliśmy kilkakrotnie w ostatnim stuleciu czy gwałtowne zjawiska pogodowe, których byliśmy świadkami w 2012 i 2017 r. na obszarze północnej Polski. Zjawiska te oprócz powodowania zaburzeń w ekosystemach są również bardzo kosztowne dla Skarbu Państwa.

Dzięki prowadzonemu projektowi udało nam się przedstawić historię odlesień naturalnych oraz tych związanych z gospodarką człowieka. Uzyskane rezultaty badań rzucają nowe światło na temat historii odlesień, pożarów oraz odporności ekosystemów powstałych w efekcie działalności człowieka. Wyniki badań uzyskane przez członków zespołu zostały opublikowane w renomowanych periodykach naukowych oraz przedstawione na międzynarodowych konferencjach, dzięki czemu mogliśmy zabrać głos w toczącej się dyskusji na temat wpływu narastającej antropopresji i zmian klimatu na środowisko przyrodnicze. W efekcie zaproponowaliśmy model kompleksowego planowania gospodarki leśnej, który uwzględnia źródła paleoekologiczne w celu uzyskania informacji o historii użytkowania gruntów oraz określenia warunków referencyjnych dla ekosystemów.

Odlesienie zlewni rezerwatu torfowiskowego „Martwe” w wyniku przejścia tornada w lipcu 2012 roku przez Bory Tucholskie (źródło: Google Earth).