Pogranicze jako transition space

Celem projektu była interpretacja działań artystycznych i kuratorskich rozwijanych wobec granicy polsko-niemieckiej po r. 1990, gdy ponownie podpisano traktat pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, potwierdzający istniejącą granicę między obydwoma państwami na Odrze i Nysie Łużyckiej. Badania te, polegające na podróżowaniu wzdłuż granicy polsko-niemieckiej oraz kwerendach w bibliotekach i archiwach, były prowadzone w kontekście tzw. border art (sztuki współczesnej tematyzującej problematykę związaną z obszarami granicznymi niezależnie od medium) oraz w relacji do obopólnej kulturalnej polityki Polski i Niemiec w tym okresie. Wyjściowy cel projektu stanowił zatem stworzenie bazy artystycznych i kuratorskich działań rozgrywających się na i wobec granicy polsko-niemieckiej po r. 1990 oraz ich usystematyzowanie. Dotychczas nie zostały one poddane analizie ani w ramach niemieckiej, ani polskiej historii sztuki. Drugi cel stanowiło znalezienie odpowiedzi na pytanie, jaki obraz relacji polsko-niemieckich jest przekazywany przez artystki/ów. Trzecim celem badań było rozwinięcie nowej metodologii badań, która mogłaby być stosowana do interpretacji działań artystycznych i kuratorskich w rejonach granicznych na całym świecie. Główną cechą tak pomyślanej metodologii jest jej transdyscyplinarność. Sztuka, która tematyzuje granicę, jest bowiem sztuką uwikłaną w polityczne, społeczne i historyczne konteksty. prof. Marta Smolińska, fot. Łukasz Bera

Pogranicze było traktowane jako probierz stosunków polsko-niemieckich. Granica postrzegana była z kolei jako sztuczny polityczny konstrukt, a nie naturalny podział – nawet jeśli przebiega na rzece.

Wyniki projektu umożliwiły więc zobaczenie polsko-niemieckich relacji kulturalnych w lustrze sztuki współczesnej, co pomogło wykazać jak odmiennie oba państwa budują przekaz o historii. W tym kontekście podwójne znaczenie pojęcia „dzielenie“ (jako rozdzielanie i wspólne posiadanie/doświadczanie) oraz postrzeganie pogranicza jako strefy nieustannych przemian były punktami wyjścia do dysputy o niemiecko-polskim obszarze granicznym.

Wyniki projektu oraz finalizujące go publikacje, zwłaszcza obszerna, bogato ilustrowana monografia naukowa „Grenze/Granica. Art on the German-Polish Border after 1990”, napisana wspólnie z Burcu Dogramaci, wypełniły lukę w badaniach nad border art w Europie. Stanowią zatem zarówno case study, jak i uogólnione studium border art w relacji do wykreowanego modelu metodologicznego.

Zaproponowano typologię sztuki tematyzującej granicę polsko-niemiecką, która została odzwierciedlona w rozdziałach monografii:

- sztuka odnosząca się do Odry i Nysy Łużyckiej jako rzek granicznych

- dzieła tematyzujące ruiny i pozostałości w relacji do kreowania narracji zwróconych ku przyszłości

- działania mapujące granicę polsko-niemiecką oraz podróże artystyczne w strefie granicznej

- sztuka podejmująca zagadnienie przekraczania granic, migracji, pracy sezonowej oraz migrujących języków

- dzieła związane z ucieleśnianiem pamięci wobec powojennych narracji granicznych

- sztuka i działania wskazujące na queerowanie granicy: pracę seksualną, przekraczanie granicy w związku dokonywaniem aborcji przez Polki w Niemczech i kwestionowanie stereotypów warunkowanych męskocentryczną symboliką dębów i ich znaczeniami dla obu narodowości.

Typologia ta umożliwiła wyłonienie strategii artystycznych i kuratorskich, związanych z nurtem border art na, wobec i przeciw granicy polsko-niemieckiej w relacji do tła historyczno-społecznego i zmieniającej się polityki kulturalnej obydwu krajów po 1990 r. W analizach poszczególnych dzieł wskazano bowiem również na związki z obecnym stanem relacji polsko-niemieckich (np. w roku wejścia Polski do UE, czy napięcia politycznego w trakcie zatrucia Odry latem 2023 r., co również odnotowano w działaniach artystycznych). Border art okazała się zatem czułym sejsmografem wobec relacji polityczno-kulturalnych między obydwoma sąsiadującymi państwami, odnotowującym zmiany na przestrzeni trzech dekad po 1990 r.