Nowe spojrzenie na historię rodziny w Europie

Sposób organizacji współczesnych rodzin europejskich jest bardzo zróżnicowany i niewykluczone, że ma to istotne konsekwencje dla statusu kobiet, relacji międzypokoleniowych i rozwoju kapitału ludzkiego. Nigdy dotąd nie podjęto jednak próby konsekwentnego prześledzenia historycznych korzeni tych różnic. Brak danych historycznych o szerokim zasięgu geograficznym oraz niedostatek metodologii sprawiły, że wcześniejsze badania nad tą tematyką nie były w stanie dokonać kompleksowej rekonstrukcji geografii historycznej wzorców rodzinnych w Europie.

Niniejszy projekt stanowi pionierską analizę wzorców, przyczyn oraz implikacji zróżnicowania układów rodzinnych na kontynencie europejskim. Badania opierają się zastosowanym po raz pierwszy systematycznym podejściu porównawczym i wykorzystują największe w Europie publiczne zbiory mikrodanych z historycznych spisów ludności. W oparciu o te niedostępne wcześniej zasoby informacji projekt próbuje odpowiedzieć na trzy ogólne pytania: jakie były najważniejsze różnice w organizacji rodzin, co było ich przyczyną oraz jaką rolę odgrywały na kontynencie europejskim – od Atlantyku aż po Ural – w okresie 1700-1918.

Analiza obejmującego niemal cały kontynent zbioru danych umożliwia wieloaspektową rekonstrukcję wzorców rodzinnych i pozwala zrozumieć, w jaki sposób rozkładały się w przestrzeni i zmieniały w czasie. Badamy czy wzorce takie miały swoje źródło w warunkach społeczno-ekonomicznych, demograficznych i środowiskowych, czy też wyrastały na głębszym gruncie społeczno-kulturowym. W ten sposób próbujemy ustalić ewentualne związki między historyczną geografią rodziny a innymi wewnętrznymi podziałami w Europie.

Ponieważ rodziny i gospodarstwa domowe stanowią fundamentalne jednostki życia gospodarczego, demograficznego i społecznego, warto również rozważyć, czy odmienne wzorce ich organizacji mogły przyczynić się do powstania nierówności rozwojowych pomiędzy społeczeństwami Europy. Interdyscyplinarny projekt, którego jestem autorem, przenosi dyskusję dotyczącą geografii europejskich rodzin na zupełnie nowy poziom; ujawnia zniuansowane przestrzenne wzorce układów rodzinnych, skrupulatnie osadza ich zróżnicowanie w kontekście historycznym i na niespotykaną dotychczas skalę analizuje ich społeczne konsekwencje.

Projekt opiera się na zharmonizowanym zbiorze historycznych mikrodanych z publicznych spisów  ludności, które zgromadzono w ramach projektów Mosaic i North Atlantic Population (NAPP); obejmują one 14 mln osób oraz 3,3 mln gospodarstw domowych. Dane analizowane są z użyciem zaawansowanych metod geoprzestrzennych i historyczno-demograficznych pod kątem kluczowych atrybutów układów rodzinnych na różnych obszarach kontynentu w okresie 1700-1926. Dzięki georeferencyjnej naturze danych Mosaic/NAPP można przeprowadzić precyzyjną kontekstualizację strukturalno-przestrzennego zróżnicowania układów rodzinnych, wiążąc regionalne dane rodzinne/demograficzne z rozmaitymi współzmiennymi o charakterze topograficznym (np. jakość gleb, wykorzystanie ziemi, pofałdowanie terenu, gęstość zaludnienia), a także instytucjonalnym i kulturowym (np. obecność poddaństwa, zasady dziedziczenia, religia, etniczność, różnice między wsią a miastem) w badanym okresem historycznym. Najważniejsze prace analityczne podzielono na trzy powiązane etapy, które mają udzielić odpowiedzi na pytania wspomniane powyżej. Etap 1 – WZORCE – polega na systematycznym badaniu różnic w organizacji rodzin w 300 historycznych regionach Europy, skupiając się na aspektach takich jak wzorce współmieszkania, zachowania małżeńskie oraz struktury gospodarstwa domowego. Różnice te mapowane są w czasie i przestrzeni, co pozwala przedstawić ich dystrybucję w skali kontynentu i na przestrzeni czasu. Etap 2 – PRZYCZYNY – próbuje powiązać szczegółowe dane demograficzne z kontekstowymi danymi geoprzestrzennymi; za pomocą wielowymiarowym modeli regresji bada, jak różnice w sferze środowiskowej, kulturowej i społeczno-gospodarczej wpływały na rozmaite aspekty regionalnych układów rodzinnych na różnych obszarach. Etap 3 – IMPLIKACJE – poświęcony jest z kolei roli różnic w organizacji rodziny dla powstawania rozbieżności w poziomie rozwoju społeczeństw europejskich. Badania przyglądają się nierównościom pod względem płci i wieku na przestrzeni życia i w zależności od miejsca zamieszkania; analizują również związek międzykulturowych różnic w organizacji rodzinnej z regionalnymi dysproporcjami w poziomie kapitału ludzkiego.

Projekt wypełnia istotną lukę w stanie wiedzy w słabo dotąd zbadanej dziedzinie; dokonane w jego ramach kluczowe odkrycia skłaniają do radykalnego przemyślenia dotychczasowych wersji „historii rodziny” głównego obiegu. Nowa, szczegółowa geografia wzorców rodzinnych stanie się kompleksowym punktem odniesienia dla przyszłych historyków społeczeństwa i rodziny, a także dla demografów, socjologów i ekonomistów, stanowiąc źródło istotnych politycznie obserwacji na temat utrzymywania się i zmian podstawowych wzorców organizacji ludzkiej oraz czynników, które na nie wpływają. Projekt kładzie też podwaliny pod dalsze badania porównawcze obejmujące teren całej Eurazji.

Jakie korzyści przyniósł Panu program POLONEZ?

Grant POLONEZ pozwolił mi stworzyć doskonały zespół badawczy, złożony z osób o bardzo różnych umiejętnościach i kompetencjach. Dzięki temu mogłem dążyć do publikacji wyników w najlepszych czasopismach naukowych na świecie. Staż umożliwił też szeroką popularyzację moich badań zarówno w Europie, jak i poza nią, dzięki udziałowi w specjalistycznych konferencjach, warsztatach i seminariach.