Polscy naukowcy we współpracy z badaczami ze Stanów Zjednoczonych, Ukrainy i krajów bałtyckich zrealizują dwa projekty badawcze w konkursie IMPRESS-U. Przez najbliższe dwa lata Narodowe Centrum Nauki przeznaczy na realizację krajowej części prac ponad 1,7 mln zł.
Konkurs IMPRESS-U (International Multilateral Partnerships for Resilient Education and Science System in Ukraine), ogłoszony w sierpniu 2023 roku, wspiera rozwój nauki, edukacji i innowacji, a szczególny nacisk kładzie na integrację ukraińskich naukowców ze światowym środowiskiem badawczym. Program otwiera możliwości wspólnych projektów badawczych realizowanych przez zespoły z Polski, Ukrainy i USA, a także – opcjonalnie – z Litwy, Łotwy i Estonii.
Liderem inicjatywy jest amerykańska agencja National Science Foundation (NSF), odpowiedzialna za ocenę merytoryczną międzynarodowych wniosków wspólnych. Agencje partnerskie, w tym NCN, zatwierdzają wyniki tej oceny i przyznają środki finansowe zespołom ze swoich krajów. Dzięki udziałowi w IMPRESS-U polscy naukowcy nie tylko prowadzą innowacyjne badania w międzynarodowych zespołach, ale także wspierają odbudowę i rozwój ukraińskiego środowiska naukowego, wspierając integrację ukraińskich badaczek i badaczy z globalnym środowiskiem naukowym.
Co stoi na przeszkodzie innowacji?
Dr hab. Agnieszka Olechnicka, prof. UW wraz z zespołem z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Politechniki Śląskiej zrealizują komparatystyczny projekt pt. Rezylientna inżynieria dla wzmacniania wartości publicznej i innowacji w krajach o słabym potencjale naukowo-badawczym. Liderką po stronie amerykańskiej jest prof. Julia Melkers z Arizona State University, pracami badawczymi po stronie ukraińskiej będzie kierować dr Natalia Chukhray z Uniwersytetu Narodowego Politechniki Lwowskiej, a w projekcie wezmą udział również zespoły z Litwy, Łotwy i Estonii.
Dr hab. Agnieszka Olechnicka, prof. UW jest ekonomistką regionalną, kieruje interdyscyplinarnym Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG w Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje się analizą roli sektora nauki i szkolnictwa wyższego w procesach rozwoju regionalnego i lokalnego, a ostatnio – zagadnieniami dotyczącymi wymiaru przestrzennego współpracy naukowej, nierówności w sektorze nauki, wpływu szoków zewnętrznych – takich jak wojna w Ukrainie – na funkcjonowanie systemu nauki, a także wdrażania polityki innowacyjnej w UE.
– Liderkę projektu poznałam na konferencji Science, Technology and Innovation Indicators (STI 2023) w Lejdzie w we wrześniu 2023 roku, gdzie prezentowałam wstępne wyniki badań nad wpływem agresji Rosji na Ukrainę na sektor nauki w UE. Prof. Melkers zaprosiła mnie do powstającego wówczas konsorcjum. Zainteresowałam się projektem, ponieważ dotyczy on ważnych naukowo i społecznie zagadnień transformacji kształcenia inżynierskiego w warunkach kryzysu, co koresponduje z moimi zainteresowaniami dotyczącymi funkcjonowania szkolnictwa wyższego i jego roli w rozwoju innowacyjnym, zwłaszcza w obszarach o słabszym potencjale w tym zakresie – mówi prof. Olechnicka.
Projekt opiera się na studium przypadków i będą w nim identyfikowane czynniki krytyczne w ekosystemach akademickich uczelni technicznych, które utrudniają lub wspierają innowacje i transformację wydziałów inżynieryjnych. Badacze poszukają odpowiedzi na pytanie: jakie czynniki polityczne, instytucjonalne, strukturalne i kulturowe determinują lub utrudniają pomyślne wdrażanie innowacji w akademickich kierunkach inżynierskich w czasach kryzysu.
Celem jest stworzenie syntezy czynników ekosystemowych, a także najlepszych praktyk i obiecujących modeli odnoszących się do wspólnych inicjatyw badawczych i edukacyjnych, które mogą służyć jako przewodnik dla uczelni w krajach peryferyjnych w zakresie badań naukowych.
– Szczególnie istotny jest dla mnie interdyscyplinarny i międzynarodowy charakter konsorcjum, które obejmuje partnerów z USA, Ukrainy i krajów bałtyckich. Z jednej strony możemy korzystać z doświadczeń amerykańskich w transformacji programów inżynierskich, a z drugiej – wspierać ukraińskich partnerów, dla których wypracowanie modeli odporności i innowacyjności uczelni ma kluczowe znaczenie w perspektywie zakończenia wojny i powojennej odbudowy. Spodziewam się, że zidentyfikujemy mechanizmy, dzięki którym uczelnie techniczne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej będą mogły skuteczniej dostosowywać się do sytuacji kryzysowych, wzmacniając kształcenie na rzecz otoczenia gospodarczego i tworzenia wiedzy o wysokiej wartości społecznej – podkreśla badaczka.
Na sfinansowanie polskiej części prac badawczych Narodowe Centrum Nauki przeznaczy niemal 1,4 mln zł.
Jakie tajemnice kryje wnętrze materii?
Drugim laureatem konkursu IMPRESS-U, który otrzyma finansowanie od NCN, jest dr hab. Jakub Wagner z Narodowego Centrum Badań Jądrowych. Naukowiec stanie na czele zespołu z Polski, który zrealizuje badania zatytułowane „EAGER IMPRESS-U: Badanie trójwymiarowej struktury nukleonów poprzez procesy ekskluzywne w EIC”. Liderem projektu jest amerykański zespół pod kierownictwem Andreia Afanaseva z Uniwersytetu Jerzego Waszyngtona, a pracami po ukraińskiej stronie będzie kierować Mykola Merenkov z Narodowego Centrum Nauki: Charkowskiego Instytutu Fizyki i Technologii. Budżet polskiej części badań to niemal 400 tys. zł.
– Na co dzień zajmuję się chromodynamiką kwantową, czyli teorią opisującą oddziaływania silne – jedne z czterech podstawowych sił przyrody. W szczególności interesuje mnie struktura protonu: badam, jak ze skomplikowanych oddziaływań kwarków i gluonów wynikają jego własności oraz jaka jest jego trójwymiarowa budowa. Można to porównać do swoistej „tomografii protonu”, w której staramy się zajrzeć do jego wnętrza i odtworzyć obraz procesów zachodzących w skali subatomowej – mówi dr hab. Jakub Wagner.
Naukowcy z Ukrainy, Polski i USA wspólnie poprowadzą badania nad zjawiskami, które będą kluczowe dla nowego amerykańskiego akceleratora cząstek – Zderzacza Elektronów z Jonami (EIC) w Brookhaven National Laboratory. Celem projektu jest lepsze zrozumienie i opisanie tzw. ekskluzywnej produkcji cząstek, czyli procesów, w których po zderzeniu elektronu z protonem powstaje konkretna cząstka – jak foton czy mezon.
– Planowana budowa zderzacza elektron–jonów (EIC) w USA bezpośrednio wiąże się z tematyką moich badań nad strukturą protonu i procesami ekskluzywnymi, które pozwalają na jego tomografię. Dokładna analiza przyszłych wyników wymaga jednak uwzględnienia poprawek kwantowych w oddziaływaniach elektromagnetycznych, a program IMPRESS-U umożliwia połączenie doświadczenia grupy z NCBJ w opisie procesów ekskluzywnych z dorobkiem partnerów amerykańskich i ukraińskich w obliczaniu takich poprawek – wyjaśnia dr hab. Wagner. – Od lat śledzimy nawzajem wyniki swoich badań i wielokrotnie spotykaliśmy się na międzynarodowych warsztatach oraz konferencjach poświęconych fizyce hadronowej i badaniom w EIC. Dopiero program IMPRESS-U stworzył jednak właściwe ramy, aby tę znajomość i wymianę doświadczeń przekształcić w bliską współpracę badawczą - dodaje.
W ciągu dwóch lat naukowcy przeprowadzą obliczenia, symulacje komputerowe i opracują nowe narzędzia teoretyczne, które posłużą do analizy danych z EIC. Projekt ma także silny wymiar edukacyjny – angażuje młodych badaczy z USA, Polski i Ukrainy oraz zakłada organizację międzynarodowych warsztatów naukowych. Współpraca ta położy fundament pod dalsze wspólne badania i rozwój nauki w dziedzinie fizyki cząstek.
– Oczekuję, że projekt pozwoli opracować solidne podstawy teoretyczne oraz stworzyć narzędzia do analizy procesów ekskluzywnych w EIC, uwzględniające także poprawki elektromagnetyczne, co przełoży się na większą precyzję przyszłych pomiarów i lepsze zrozumienie budowy protonu. Równie ważnym rezultatem będzie trwałe umocnienie współpracy między zespołami z Polski, USA i Ukrainy oraz przygotowanie młodych badaczy do aktywnego udziału w programie naukowym EIC – zaznacza dr hab. Wagner.
Dalsze inicjatywy wspierające naukowców z Ukrainy
Narodowe Centrum Nauki angażuje się w kolejne inicjatywy na rzecz Ukrainy. W 2024 r. dołączyło do konsorcjum LUKE - Linking Ukraine to the European Research Area. Projekt, którego liderem jest DLR Project Management Agency (Niemcy), skupia 25 instytucji z 15 państw. Celem inicjatywy jest organizacja wspólnego konkursu na finansowanie międzynarodowych projektów badawczych z Ukrainą, wzmocnienie potencjału badawczego Ukrainy oraz transfer wiedzy i dobrych praktyk. Ogłoszenie pierwszego naboru wniosków planowane jest na przełom 2025 i 2026 r.
W polskich jednostkach jest już realizowanych osiem projektów finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki w programie IMPRESS-U: w Opolu, Rzeszowie, Bydgoszczy, Gliwicach, Łodzi, Szczecinie, Warszawie, we Wrocławiu i w Krakowie.