Wymiana kulturowa w czasach światowego konfliktu. Walczący, neutralni i skolonizowani (CEGC)

Przekład na niemiecki poezji holenderskiego pisarza Alberta Verwey, wydrukowany w prywatnym wydawnictwie Harry’ego hrabiego Kesslera, jednego z twórców niemieckiej „propagandy kulturowej i artystycznej”, w celu – jak napisano w posłowiu – wspierania holendersko-niemieckich „relacji intelektualnych” oraz „ogólnej wymiany” kulturalnej (1917).

Pierwsza wojna światowa bywa często określana mianem starcia imperiów czy wręcz zderzenia cywilizacji. Autorzy projektu wyłonionego w konkursie Spotkania kulturowe zakładają spojrzenie na ten konflikt z nieco innej perspektywy. Pierwsza wojna światowa to bowiem wyjątkowy okres spotkań kultur, którego doniosłość odczuwana była także w kolejnych latach. Choć dotychczasowe możliwości kontaktów oraz tradycyjne kanały wymiany kulturowej zostały, przynajmniej na pewien czas, przerwane ze względu na przebieg linii frontu i działania militarne, wojna wytworzyła nowe ścieżki spotkań kulturowych, zarówno między mieszkańcami państw walczących, jak i neutralnych oraz ich kolonii. Zagadnieniu temu poświęcono jednak dotąd niewiele uwagi.

Neutralni i walczący

W międzynarodowym projekcie Wymiana kulturowa w czasach światowego konfliktu biorą udział badacze z Polski, Holandii, Niemiec oraz Wielkiej Brytanii. Zespół naukowców z Poznania, kierowany przez Huberta van den Berga, profesora Uniwersytetu Adama Mickiewicza, oraz badacze z Utrechtu zajmą się badaniem spotkań kulturowych w krajach neutralnych, ze szczególnym uwzględnieniem Holandii. Warto zaznaczyć, że neutralność jest pojęciem względnym. Można z niego zrezygnować choćby z uwagi na fakt, że niejedno państwo neutralne włączyło się w działania wojenne w późniejszym okresie. Co jednak ważniejsze, określenie „neutralny”, oznaczające nieangażowanie się w konflikt zbrojny, nie mówi nam nic o sympatiach dla jednej bądź drugiej walczącej strony.

Przekład na holenderski hinduskiego poety mistycznego Kabira, na podstawie angielskiego tłumaczenia Evelyn Underhill i Rabindranatha Tagorego (1916). Autorem niderlandzkiego przekładu jest Frederik van Eeden, popierający Ententę pisarz holenderski.

W rzeczywistości ludność zamieszkująca większość krajów neutralnych była ostro podzielona na zwolenników Ententy oraz sprzymierzeńców Niemiec czy też innych państw centralnych. Walczące imperia starały się wpłynąć na opinię publiczną państw neutralnych bądź nią manipulować za pomocą niezliczonych działań propagandowych, prowadzonych również w dziedzinie szeroko pojętej kultury. Praktyki te, choć nazywane propagandą, były w swojej istocie swoistymi prekursorami dzisiejszej polityki kulturalnej. Obejmowały one wystawy, przedstawienia teatralne i muzyczne, dystrybucję i pokazy filmów, dotowanie i wydawanie magazynów, finansowanie kin i księgarń, zalewanie rynku książki zagranicznymi tytułami w oryginale bądź w przekładzie, a także napędzające transfer kulturowy listy i wystąpienia kierowane do mas oraz kręgów opiniotwórczych – pisarzy, artystów oraz intelektualistów. Państwa neutralne, których status na przedwojennej mapie Europy można określić jako peryferyjny, stały się zatem strefami międzynarodowych spotkań kultur o długofalowych konsekwencjach.

Na liniach frontu i w obozach jenieckich

Celem naukowców z Londynu i Berlina jest zbadanie obecności skolonizowanych ludów i grup etnicznych z innych kontynentów i obszarów kulturowych w strefach walk, obozach jenieckich oraz na tyłach frontu. W samej tylko Francji sprowadzono z brytyjskich i francuskich kolonii ponad milion żołnierzy różnorodnego pochodzenia etnicznego i kulturowego. Tysiące spośród nich – głównie muzułmanów, ale także pochodzących z Indii i Maghrebu sikhów i hinduistów oraz zamieszkujących Cesarstwo Rosyjskie Tatarów i Baszkirów – dostało się do niemieckiej niewoli i zostało internowanych w specjalnych położonych na południe od Berlina obozach w Zossen i Wünsdorfie. Poza polami bitwy także i te przestrzenie były miejscami spotkań różnych kultur i tożsamości etnicznych. Rodzi to wiele pytań dotyczących relacji przybyszów z ludnością lokalną oraz wpływu spotkań kulturowych na obecną sytuację mniejszości zamieszkujących Europę.

Mosque in the Halfmoon POW camp in Wünsdorf (near Berlin) © Staatliche Museen zu Berlin, Museum Europäischer Kulturen, Otto Stiehl

Na tropie spotkań kulturowych

Interdyscyplinarny projekt badawczy, wykorzystujący złożony korpus materiałów archiwalnych: dokumentów, gazet, dzienników, tekstów literackich, dokumentów handlowych, filmów, fotografii, obrazów i nagrań dźwiękowych, ma na celu dokonanie analizy i utworzenie topografii mobilności kulturowej podczas pierwszej wojny światowej. W przededniu setnej rocznicy konfliktu istotne są również ślady, które wielka wojna pozostawiła na terenie dzisiejszej Europy. Badacze uczestniczący w projekcie spróbują odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu spotkanie wiąże się z wymianą i jak owa wymiana przebiega w zetknięciu z barierami natury językowej, narodowościowej, prawnej, religijnej, etnicznej i społecznej.

Prof. UAM dr hab. Hubert van den Berg

Hubert van den Berg jest profesorem literatury w Zakładzie Studiów Niderlandzkich i Południowoafrykańskich na Wydziale Anglistyki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prowadził badania i publikował prace na temat europejskiej awangardy artystycznej, niemiecko-holenderskiej mobilności kulturowej oraz niemieckiej „propagandy kulturalnej i artystycznej”, uzyskując na te cele granty z De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), Das Deutsche Literaturarchiv (Marbach), Die Klassik Stiftung Weimar i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ostatnio opublikował: A Cultural History of the Avant-Garde in the Nordic Countries 1900-1925 (z Irmeli Hautamäki i in., Rodopi, Amsterdam/New York 2012) oraz Transnationality, Internationalism and Nationhood. European Avant-Garde in the Early Twentieth Century (z Lidią Głuchowską, Peeters, Leuven/Paris/Walpole MA 2013).

Data publikacji: 24.09.2013