Późny neolit i wczesna epoka brązu na obszarach południowo-zachodnio-bałtyckich

Brązowe siekierki z osady obronnej w Bruszczewie
(fot. S. Jagiolla, © Muzeum Archeologiczne w Poznaniu)

Równe cztery tysiące lat temu obraz naszego kontynentu zaczął się dynamicznie zmieniać. Była to zmiana wieloaspektowa, obejmująca zarówno technologię, jak i społeczeństwo. Dotychczas dominujące surowce, takie jak kamień i miedź, zaczęły ustępować miejsca nowemu materiałowi – brązowi, dzięki któremu powstawały bardziej sprawne narzędzia i broń. Składające się na stop brązu miedź i cyna były wówczas rzadko dostępne w tych samych złożach, a zatem ówcześni mieszkańcy Europy, chcąc pozyskać pożądane metale, musieli rozwijać i utrzymywać złożone ponadregionalne sieci powiązań i kontaktów. Do dziś mówimy, że „podróże kształcą”. Ta maksyma niewątpliwie musiała powstać właśnie wtedy, ok. 2000 r. p.n.e.

Handel surowcami a zmiany społeczne w późnym neolicie

Ludzie, podróżując, nie tylko przywozili ze sobą miedź i cynę, ale także inne metale, np. srebro, złoto czy ołów, jak również rzadkie surowce – bursztyn, kość słoniową, kamienie półszlachetne. Co więcej, poza migracją ludzi i transportem surowców, przemieszczały się też idee i innowacje. Pozyskiwanie surowców i gotowych wytworów w ramach sieci wymiany stało się przyczyną powstania zarówno nowych zachowań gospodarczych, jak i kulturowych i rytualnych. W okresie życia zaledwie kilku pokoleń Europa skurczyła się: dystans geograficzny i kulturowy dzielący poszczególne regiony kontynentu uległ zniwelowaniu w procesie rozwoju stale zmieniających się i rozbudowanych sieci wymiany. W ich ramach poszczególne społeczności i określone partie Europy Środkowej wypełniały różnorodne role. Część z nich, korzystając z lokalnie dostępnych zasobów i strategicznego położenia, zyskało kluczową pozycję, w pełni korzystając z możliwości, jakie oferował wzmożony charakter wymiany i kontaktu kulturowego. Zaczęły pojawiać się coraz wyraźniejsze różnice pomiędzy poszczególnymi regionami. Niemniej jednak najważniejsze były zmiany społeczne, które prowadziły do powstawania elit oraz hierarchizacji wewnątrz poszczególnych społeczności. Ówczesne elity konsekwentnie wykorzystywały kulturę materialną do budowania swojej nadrzędnej pozycji społecznej.

Narzędzia metalurgiczne z osady obronnej w Bruszczewie

Najlepszym przykładem zachodzących wówczas przemian jest stan rzeczy zarejestrowany w okolicach Kościana w Wielkopolsce. Zlokalizowana tam wczesnobrązowa osada w Bruszczewie oraz jej otoczenie były od 1999 do 2008 roku przedmiotem intensywnych badań archeologicznych interdyscyplinarnego polsko-niemieckiego zespołu naukowego z Poznania i Kilonii. Efektem zrealizowanych w tym okresie prac jest publikacja siedmiu monografii oraz ponad 100 artykułów naukowych. Zgromadzona została pula informacji, która pozwoliła nakreślić kierunki dalszych badań nad fenomenem osady w Bruszczewie i szerzej – jej mikroregionu, z cmentarzyskiem „kurhanów książęcych” w Łękach Małych. Próbą odpowiedzi na nowe naukowe wyzwania będzie realizowany wspólnie przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytet w Kilonii projekt pt. „Późny neolit i wczesna epoka brązu na obszarach południowo-zachodnio-bałtyckich (2500-1500 p. Ch.). Dlaczego powstały struktury polityczne typu Bruszczewo-Łęki Małe?”, który uzyskał finansowanie w konkursie BEETHOVEN.

Przemiany kulturowe w Bruszczewie

Łęki Małe: tzw. „grobowiec książęcy” kultury unietyckiej
(fot. M. Jaeger)

Celem projektu jest wyjaśnienie genezy i opisanie charakteru struktur typu Bruszczewo-Łęki Małe na rozległym tle obszarów południowo-zachodnio-bałtyckich, obejmujących regiony od Holsztyna po Wielkopolskę i Kujawy. Obszar ten na przełomie epok neolitu i brązu (2500-1500 p. Chr.) charakteryzował się podobną rytmiką przemian kulturowych, w której najistotniejszą rolę odgrywały takie fenomeny jak: kultura ceramiki sznurowej, Puchary Dzwonowate, tzw. Okres Sztyletowy, a zwłaszcza kultura unietycka.

Za występujące w tytule projektu struktury typu Bruszczewo-Łęki Małe uznajemy obszarowo niewielkie koncentracje szczególnego typu aktywności społeczeństw unietyckich. Hipoteza wyjściowa traktuje te struktury jako jednostki protopaństwowe, egzystujące wzdłuż głównych szlaków dalekosiężnej wymiany („społeczności szlakowe"), która rozkwitała w Europie od ok. 2000 r. p. n.e. Celem projektu jest więc pokazanie – na tle rekonstruowanego środowiska naturalnego – interakcji między różnymi grupami społeczności tradycji późnoneolitycznej i wczesnobrązowej, związanych z kształtowaniem się najstarszych form wspólnot elitarnych oraz ukazanie na ile procesy te były specyficzne tylko dla obszarów południowo-zachodnio-bałtyckich, a na ile odzwierciedlały szersze przemiany o ogólnoeuropejskim charakterze.

Zaplanowane w projekcie badania koncentrują się na dwóch zakresach przestrzennych. W lokalnym zasięgu grupy kościańskiej prace skupione będą na cmentarzysku w Łękach Małych. Analizie interdyscyplinarnej poddane tam zostaną znaleziska z badań archiwalnych. Ponadto w najbliższym otoczeniu nekropoli realizowany będzie program badań powierzchniowych i sondażowych. Mikroregion Łęk Małych rozpoznany zostanie zarówno w wymiarze archeologicznym, jak i paleośrodowiskowym. Drugi poziom, szerszy przestrzennie, dotyczyć będzie całej strefy południowo-zachodnio-bałtyckiej. Zamierzamy zastosować szeroki wachlarz metod naukowych, m. in. metaloznawstwo, mineralogię ceramiki, badania odcisków tekstylnych na powierzchni naczyń.

Schemat celów i metod badawczych projektu

Rezultatem projektu ma być nowy model opisu i wyjaśnienia przemian kulturowych na terenach południowo-zachodnio-bałtyckich pod koniec neolitu i na początku epoki brązu, rozpatrywany na tle środowiska naturalnego i skupiony zwłaszcza na zagadnieniach rozwoju skomplikowanych struktur społecznych w typie Bruszczewo-Łęki Małe. Model ten będzie dynamiczny w wielu wymiarach. Poza czasowym i przestrzennym, będzie też obejmował dynamizm społeczno-polityczny – stopień partycypacji poszczególnych społeczności regionalnych i lokalnych w procesach hierarchizacji wewnętrznej. Realizacja projektu pozwoli nam poszerzyć wiedzę na temat przełomu epok neolitu i brązu w niżowych obszarach nad Bałtykiem południowo-zachodnim, dzięki temu stań badań nad tymi obszarami będzie równie bogaty jak nasza wiedza o terenach ościennych – południowej Skandynawii i terenach lessowych Europy Środkowej. Spodziewane wyniki badań pokażą w pełni unikalność zjawisk kulturowych, jakie miały miejsce na obszarach południowo-zachodnio-bałtyckich w badanym etapie pradziejów.

Strona projektu

Janusz Czebreszuk

Profesor zwyczajny archeologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM). Obecnie kierownik Pracowni Archeologii Śródziemnomorskiej Epoki Brązu w Instytucie Prahistorii oraz dyrektor Centrum Badań nad Początkami Cywilizacji Europejskiej UAM. Specjalizuję się w problematyce dziejów Europy w trakcie III i II tys. przed Chr. Badał przełom epoki neolitu i brązu na północ od Karpat, dalekosiężne relacje kulturowe wiążące wówczas społeczeństwa Europy Środkowej z Kotliną Karpacką i strefą egejską oraz zagadnienia przemian społecznych w III i II tys. przed Chr. Ważnym kierunkiem jego badań jest również kwestia aplikacji metod nieinwazyjnych w metodyce badań terenowych w archeologii (zwłaszcza metody prospekcji geofizycznej). Bada ponadto zagadnienia związane ze znaczeniem bursztynu w pradziejach Europy. Jest autorem ok. 200 prac naukowych, w tym 8 monografii i 17 redakcji tomów. Jego publikacje drukowano w Belgii, Białorusi, Chorwacji, Francji, Grecji, Holandii, Litwie, Łotwie, Norwegii, Rosji, Serbii, USA, Wielkiej Brytanii i we Włoszech.

prof. Johannes Müller

Profesor (C4) archeologii prahistorycznej (prahistorii) i dyrektor Instytutu Archeologii Pra- i Protohistorycznej Uniwersytetu w Kilonii od 2004 roku. Studiował we Freiburgu oraz Edynburgu. Magisterium i doktorat obronił we Freiburgu. Po rocznym stypendium DAI (Deutsches Archäologisches Institut) otrzymał stanowisko asystenta na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie, gdzie uzyskał habilitację. Następnie prowadzał działalność dydaktyka akademickiego na Uniwersytetach we Freiburgu i Kolonii. W roku 2000 został powołany na stanowisko profesora (C3) archeologii pra- i protohistorycznej na Uniwersytecie w Bambergu, gdzie z czasem został dyrektorem Instytutu Archeologii i Dziedzictwa Kulturowego. Johannes Müller jest inicjatorem i kierownikiem szkoły dla doktorantów „Rozwój człowieka w krajobrazie” (DFG Excellence Initiative) oraz koordynatorem programu priorytetowego DFG „Wczesny monumentalizm i zróżnicowanie społeczne”. Kieruje projektami wykopaliskowymi prowadzonymi m. in. w Bośni, Polsce, Niemczech i na Ukrainie. Projekty te obejmują problematykę od badań megalitycznych grobowców z neolitu i osiedli z epoki brązu po wschodnioeuropejskie osiedla tellowe i ukraińskie mega-osady neolityczne.

Data publikacji: 22.08.2016