Ochrona zabytków a etnobotanika. Badania wpływu zabiegów konserwatorskich na materiał genetyczny roślin w zabytkowych zielnikach

Badanie microfading (MFT) zabytkowego zielnika. Badanie pozwala określić światłotrwałość obiektu zabytkowego in situ.
Fot. Magdalena Grenda-Kurmanow

Zabytkowe zielniki, które zawierają zasuszone okazy roślin, są cennym źródłem informacji naukowej. Dostarczają wiedzy z zakresu taksonomii, bioróżnorodności, geografii, farmaceutyki, medycyny, ekologii, etnobotaniki, botaniki ekonomicznej, socjologii, religii, historii i innych dziedzin. Rośliny umieszczone w historycznych zielnikach przechowują informacje o zanieczyszczeniach środowiska, w którym rosły, a także wirusach, przez które były atakowane.

Najstarsze zachowane zielniki pochodzą z XVI wieku. W Polsce najcenniejsze i najstarsze obiekty tego typu pochodzą z XVII wieku. Należą do nich m. in. zielnik Silvio Boccone ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego we Wrocławiu (1674), zielnik Jerzego Andrzeja Helwinga (przełom XVI i XVII w.), przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz zielnik przypisywany księżnej Izabeli Czartoryskiej (1746), ze zbiorów Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie.

Ponieważ powszechnym obecnie sposobem korzystania z zasobów zielnikowych jest pobieranie próbek do badania materiału genetycznego, istotny jest każdy aspekt historii przygotowania i użytkowania zielnika. Szybki rozwój technik stosowanych w biologii molekularnej pozwala na identyfikację materiału genetycznego z coraz starszego materiału źródłowego. Na kondycję DNA w suszonej roślinie wpływa wiele czynników, od sposobu zebrania okazu i przygotowania go do suszenia, poprzez metodę suszenia, sposób montażu na karcie zielnikowej, warunki przechowywania i metody zabezpieczania przed owadami i infekcją mikrobiologiczną. Jako konserwatora, czyli osobę, której zadaniem jest zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa obiektowi zabytkowemu, szczególnie zainteresowała mnie następująca kwestia: czy wykonując swoją pracę, rzeczywiście pomagam, czy mogę jednak zaszkodzić obiektowi, który poddaję zabiegom konserwatorskim?

Badanie fluorescencji rentgenowskiej (Ma-XRF), przeprowadzone w Interdyscyplinarnym Centrum Nowoczesnych Technologii UMK w Toruniu. W przypadku zabytkowych zielników badanie pomaga wykryć m.in. obecność pestycydów, takich jak arszenik czy chlorek rtęci.
Fot. Magdalena Grenda-Kurmanow

Celem mojego projektu, prowadzonego pod opieką naukową dr hab. Weroniki Liszewskiej, jest sprawdzenie, czy materiały używane podczas napraw i konserwacji zabytkowych zielników mogą być zagrożeniem dla materiału genetycznego zawartego w okazach botanicznych. Badania eksperymentalne prowadzone są na próbkach okazów zebranych z prof. Krzysztofem Oklejewiczem z Uniwersytetu Rzeszowskiego specjalnie na potrzeby projektu. Próbki zostaną poddane analizie PCR w dwóch laboratoriach, przez dra Rafała Milanowskiego z Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz dr Natalię Filipowicz z Wydziału Farmaceutycznego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Dalszym etapem realizacji będą badania analityczne i konserwacja zabytkowych zielników ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie (tzw. „Zielnik Izabeli Czartoryskiej”); Zielnika Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Biblioteki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Program konserwacji będzie oparty na wynikach badań potencjalnego wpływu metod konserwatorskich na materiał genetyczny zawarty w zasuszonych roślinach.

mgr Magdalena Grenda-Kurmanow

Tytuł magistra Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki uzyskała w 2010 roku na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Współpracowała z wieloma instytucjami kultury jako konserwator zabytków na podłożu papierowym. Jest autorką artykułów i prezentacji dotyczących zagadnień etycznych i estetycznych w konserwacji papieru. Zatrudniona w Muzeum Powstania Warszawskiego oraz na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie jako asystent naukowy.

Data publikacji: 16.09.2015