Zabawki dziecięce na ziemiach polskich do końca XIX wieku

Głowa lalki, Muzeum Zabawy i Zabawek w Kielcach
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Zabawki, podobnie jak dzieciństwo, stały się przedmiotem naukowego zainteresowania polskiej historiografii stosunkowo niedawno, stąd i dotychczasowe rezultaty badań nie są zadowalające. Celem projektu jest całościowe ukazanie losów zabawek od ich powstania, poprzez rozprzestrzenianie, funkcjonowanie, wykorzystanie, a także znaczenie w życiu i rozwoju dziecka. Stosunek do dziecięcych zabawek ulegał zmianom – od nieobecności i niedostrzegania stopniowo przechodzono do zauważania, a nawet podkreślania ich roli w rozwoju i edukacji dziecka. Był to proces długotrwały, podobnie jak ten zmierzający do zrozumienia istoty dzieciństwa. Podjęte badania proponują kompleksowe i wielostronne ujęcie tematu. Wykorzystanie informacji zawartych w różnego rodzaju źródłach – pisanych, materialnych i ikonograficznych – pozwoli na nowe spojrzenie na wiele zagadnień związanych z funkcjonowaniem dziecka i rolą zabawki w jego życiu.

W poszczególnych okresach historycznych polskie dzieci bawiły się podobnymi zabawkami jak w innych regionach Europy. Zabawki były produkowane przez rodzimych wytwórców lub sprowadzane przez kupców, a następnie sprzedawane na straganach i w sklepach. Dziecięce zabawki z jednej strony charakteryzował pewien tradycjonalizm (niektóre rodzaje zabawek istniały „od zawsze” i wszędzie), z drugiej strony były zdeterminowane przemianami zarówno technologicznymi, jak i społecznymi. Z czasem przy ich produkcji zaczęto uwzględniać aspekty artystyczne i estetyczne. To, jakimi zabawkami bawiły się dzieci, było uzależnione od sytuacji ekonomicznej rodziny, przynależności stanowej i tradycji rodzinnych.

Lalka z kolekcji Marka Sosenko, Muzeum Podkarpackie w Krośnie
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Zabawa i jej atrybuty – zabawki – odgrywają i odgrywały ważną rolę w funkcjonowaniu dziecka niezależnie od czasu i miejsca, w którym przyszło mu żyć. Bez względu na uwarunkowania społeczne, wyznaniowe i rodzinne dzieci zawsze się bawiły, wykorzystując w tym celu różne przedmioty. Podstawowy zasób zabawek przez wieki był właściwie ustabilizowany i jednolity. Ogromne zmiany nastąpiły w wieku XIX, wraz z upowszechnieniem się fabrycznej produkcji zabawek, co pociągnęło za sobą zmiany w ich dystrybucji, ich umasowienie i daleko idące zróżnicowanie.

Dzięki podjętym badaniom możliwe będzie odtworzenie zasobu zabawek, którymi bawiły się dzieci na ziemiach polskich od czasów średniowiecza do wybuchu I wojny światowej oraz ukazanie ich roli (założonej i faktycznej) w rozwoju dziecka w różnych okresach dziejów. Podstawą do odtworzenia zasobu zabawek będą egzemplarze przechowywane w muzeach i kolekcjach, przedstawienia ikonograficzne, a także opisy w zachowanych przekazach różnego rodzaju.

Rezultaty badań będą stanowiły ważny krok w poznaniu i rekonstrukcji dziejów dzieciństwa. Efektem projektu będzie opracowanie naukowe dotyczące dziejów zabawek na ziemiach polskich w okresie do I wojny światowej. Praca zawierać będzie prezentację zasobu dawnych zabawek dziecięcych oraz rozważania nad poszczególnymi zagadnieniami ich dotyczącymi: sposobami produkcji, miejscami wytwarzania, handlem, ilościowymi i jakościowymi przemianami w zakresie produkcji, miejscem zabawki w wychowaniu dziecka w teorii i praktyce, zabawką widzianą oczami dziecka i jej miejscem w dziecięcych zabawach, wreszcie – nad funkcją dydaktyczną i socjalizacyjną zabawek.

W skład zespołu badającego dzieje dawnych zabawek wchodzą Izabela Gomułka (archeolożka), Katarzyna Kabacińska-Łuczak (historyczka wychowania), Monika Nawrot-Borowska (historyczka wychowania).

Lalki z kolekcji Marka Sosenko, Muzeum w Krośnie
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Żołnierzyki z kolekcji Marka Sosenko
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Zabawki w Muzeum Zabawy i Zabawek w Kielcach
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Samochód z kolekcji Marka Sosenko
(fot. Dorota Żołądź-Strzelczyk)

Prof. dr hab. Dorota Żołądź-Strzelczyk

Prof. dr hab. Dorota Żołądź-Strzelczyk, kierowniczka projektu
(fot. Monika Nawrot-Borowska)

Historyczka, autorka, współautorka i redaktorka książek i artykułów z zakresu dziejów oświaty i wychowania epoki staropolskiej, m.in. Ideały edukacyjne doby staropolskiej, Warszawa-Poznań 1990, Peregrinatio academica. Studia młodzieży polskiej z Korony i Litwy na akademiach i uniwersytetach niemieckich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Poznań 1996, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002, 2006, Szkoły w Wielkopolsce. Od średniowiecznych początków do reform Komisji Edukacji Narodowej, Poznań 2010, Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem (współautorstwo K. Kabacińska,) Warszawa 2012. Publikuje na łamach „Kwartalnika Historycznego”, „Odrodzenia i Reformacji w Polsce”, „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”, „Wieku Oświecenia”, „Studiów Edukacyjnych” i in. Zainteresowania naukowe: dzieje wychowania epoki staropolskiej, dzieje dzieciństwa i opieki nad dzieckiem, kobieta w dawnej Polsce, dzieje szkolnictwa wielkopolskiego epoki staropolskiej, dzieje Komisji Edukacji Narodowej, podróże edukacyjne XVI-XVIII wieku, staropolskie instrukcje wychowawcze, dzieje zabaw i zabawek dziecięcych.

Data publikacji: 30.03.2016