Męskość militarna w literaturze i kulturze polskiej w kontekście Wielkiej Wojny

fot. Michał Łepecki

W maskulinistycznym krajobrazie pierwszych dziesięcioleci XX wieku polska męskość militarna wyróżnia się nie tylko szczególnym wizerunkiem wyłaniającym się z historii, lecz przede wszystkim odmiennym statusem politycznym. W okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową w kulturze polskiej nie istniał potrójny system referencji państwo – naród – polityka, w ramach którego kształtowały się zachodnie koncepcje „klasycznego” militaryzmu oraz maskulinizmu. Polska męskość militarna konstytuuje się w oderwaniu od własnych struktur państwowych – w cieniu silnych państw zaborczych i ich hegemonicznych męskości, stanowi jednak kontynuację tradycji narodowej o zabarwieniu heroicznym, odzwierciedlającą mentalne struktury długiego trwania.

Celem projektu realizowanego w latach 2014-2017 była charakterystyka procesów konstrukcji męskości w okresie poprzedzającym Wielką Wojnę – w warunkach zależności od państw zaborczych z silnymi tradycjami i instytucjami militarnymi oraz analiza wojennego doświadczenia polskich żołnierzy z perspektywy historii męskości (z jednej strony „elitarny” charakter Legionów Polskich, z drugiej masowy udział rekrutów w armiach zaborczych). Przedmiotem badań było ponadto znaczenie męskości militarnej w nowym państwie zarówno w latach dwudziestych, jak i w okresie ponownej militaryzacji Europy (w trzeciej dekadzie XX wieku), który kończy się wybuchem kolejnej światowej wojny. Procesy kulturowe i polityczne stanowią kontekst dla refleksji o męskości w wojennej konstelacji władza – ciało – emocje oraz interpretacji tekstów literackich i wybranych przedstawień wizualnych, w których manifestuje się, a także podlega dekonstrukcji męskość militarna. W ramach przyjętej metody interpretacji tekstów kultury stanowią one źródła wiedzy o konstrukcji płci, archiwum ciągłości kulturowych mitów, medialnych „agentów” uczestniczących w dyskursywnych procesach „formowania” męskości militarnej, ale także forum krytycznej analizy i dekonstrukcji jej wzorców, norm oraz form inscenizacji.

fot. Michał Łepecki

Efektem realizacji projektu jest kompleksowa analiza fenomenu żołnierskości w kontekście pierwszej wojny światowej przedstawiona w monografii Habitus żołnierski w literaturze i kulturze polskiej w kontekście Wielkiej Wojny (Kraków: Universitas 2017) oraz w dziesięciu artykułach w tomach zbiorowych i czasopismach, głównie na forum międzynarodowym. Literatura polska w kontekście narodowowyzwoleńczych imperatywów, implikujących konieczność walki, a jednocześnie problematyzujących postawy pacyfistyczne, jest „uwikłana w żołnierskość”. Pomimo tego wyłaniają się z niej nie tylko wizerunki niekwestionowanych bohaterów o znamionach „patriotów wariatów”, lecz także obrazy sprawczego uczestnictwa w „rzemiośle” zabijania, antyheroizmu, opresji wojennych ofiar. Krytyczna interpretacja paradygmatu heroicznego oraz uwzględnienie szerokiego spektrum tekstów kultury pozwoliły na wydobycie aporii, konfliktów i sprzeczności wpisanych w konstrukcję męskości militarnej, na którą składają się działania i interakcje, w której uczestniczą ciała i dyskursy i którą konstytuują medialne obrazy i teksty. Habitus żołnierski jest ściśle powiązany z habitusem narodowym, stanowiąc intersekcjonalną konstrukcję o charakterze historyczno-geograficznym, mentalno-społecznym i lokalno-sytuacyjnym – kombinację czynników kultury, historii, ideologii i geografii. Charakterystycznym rysem polskiej męskości militarnej, która za sprawą anachronicznych dyskursów memorialnych, wciąż utrwalanych w narodowym imaginarium, ustawicznie się odradza i regeneruje, wpływając na kształt porządku płciowego, jest nadawanie sensu ofierze i śmierci. Analiza kultury wojennej i powojennej prowadzi do konstatacji, że renegocjacje wzorców męskości militarnej możliwe są w różnych sytuacjach historycznych, a narracje o funkcjonalizacji, dehumanizacji czy upokorzeniu męskości w kontekstach wojennych, niejednokrotnie także pokojowych, nie potrafią konkurować z atrakcyjnością figury żołnierza, munduru, militarnej parady. Maskulinistyczne normy kulturowe wykazują niezwykłą zdolność generatywną, dlatego znajomość historii polskiej męskości i jej kulturowych reprezentacji pozwala lepiej ocenić znaczenie męskich wzorców dla kultury i mentalności polskiej oraz zrozumieć ich współczesne emanacje.

dr hab. Monika Szczepaniak, prof. UKW

fot. Michał Łepecki

Literaturoznawczyni i kulturoznawczyni. Studiowała germanistykę na uniwersytetach w Rzeszowie, Erfurcie i Hamburgu; w 1998 r. uzyskała stopień doktora z wyróżnieniem, w 2007 r. habilitację na Uniwersytecie Wrocławskim; od 2007 r. kieruje Zakładem Kulturoznawstwa w Katedrze Germanistyki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy; stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, niemieckich fundacji Alexander von Humboldt-Stiftung i Deutscher Akademischer Austauschdienst oraz rządu austriackiego; odbyła liczne pobyty badawcze na uniwersytetach w Wiedniu, Berlinie, Bielefeldzie, Kolonii i Moguncji; uczestniczyła w ponad 70 konferencjach naukowych w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Belgii, Grecji, Hiszpanii, Norwegii, USA, RPA, Polsce; jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół literatury niemieckojęzycznej XX i XXI wieku, twórczości Elfriede Jelinek, kulturowej teorii literatury, badań nad męskością, badań nad wojną i przemocą, przestrzeni i atmosfer, miłości i pożądania w tekstach kultury; autorka czterech monografii: Dekonstruktion des Mythos in ausgewählten Prosawerken von Elfriede Jelinek (Frankfurt a. M., Peter Lang, 1998), Männer in Blau. Blaubart-Bilder in der deutschsprachigen Literatur (Köln/Weimar/Wien, Böhlau, 2005), Militärische Männlichkeiten in Deutschland und Österreich im Umfeld des Großen Krieges. Konstruktionen und Dekonstruktionen (Würzburg, Königshausen & Neumann, 2011), Habitus żołnierski w literaturze i kulturze polskiej w kontekście Wielkiej Wojny (Kraków, Universitas, 2017) oraz licznych artykułów m. in. w czasopismach Journal of Austrian Studies, Colloquia Germanica, Zeitschrift für Germanistik, Sprachkunst, Fabula, European History Yearbook, Wiek XIX, Przegląd Humanistyczny.

Data publikacji: 23.10.2018