Wykorzystanie i funkcja jaskiń południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w średniowieczu

Wejście do jaskini Żarskiej

Archeologia jaskiń kojarzona jest w zbiorowej wyobraźni głównie z okresem paleolitu. Wynika to ze spektakularnych odkryć wykopaliskowych, które już od wieku XIX kształtowały wyobrażenie na temat początków człowieka na ziemiach polskich. Na epoce kamienia nie kończy się jednak potencjał informacyjny jaskiń. Dotychczasowe badania wskazują, iż duża ich część to ważne stanowiska wielokulturowe, nierzadko bogate w znaleziska o późnej chronologii.

Kierowany przez dr. Michała Wojenkę projekt badawczy koncentruje się na problematyce wykorzystania i funkcji jaskiń w dobie średniowiecza. Prowadzony jest przy współudziale dr. Jarosława Wilczyńskiego z Polskiej Akademii Nauk (specjalisty w zakresie archeologii epoki kamienia i paleontologii) oraz szeregu badaczy reprezentujących inne dyscypliny wiedzy.

Zarysowany w tytule projektu temat uważać należy za bardzo słabo rozpoznany. Ponieważ większa część znanych nauce źródeł pochodzi jeszcze z wykopalisk prowadzonych u schyłku XIX i w początkach XX wieku, studia nad wykorzystaniem jaskiń w wiekach średnich wymagają nowoczesnych i kompleksowych prac badawczych. Powinny one pozwolić na uzyskanie danych na temat chronologii oraz modelu jaskiniowej aktywności człowieka w średniowieczu.

Badania w Jaskini Żarskiej

Projekt zakłada m.in. nowe badania wykopaliskowe czterech jaskiń. Zgodnie z jego harmonogramem zrealizowano już prace w Jaskini Żarskiej w Żarach oraz w Jaskini Łokietka w Ojcowie. Ujawniły one bardzo dużą ilość źródeł, które wymagają kompleksowego opracowania oraz przeprowadzenia niezbędnych ekspertyz laboratoryjnych. Kolejne prace terenowe przewidziane są na 2016 rok. Ważnym aspektem projektu jest uzyskanie serii kalibrowanych dat radiowęglowych dla odkrywanych w jaskiniach szczątków ludzkich oraz przeprowadzenie szczegółowych analiz przyrodniczych na pozyskanym w wyniku flotacji materiale.

Z dotychczasowych studiów wynika, iż jaskinie zawierają niekiedy fascynujące w swej wymowie inwentarze o chronologii sięgającej średniowiecza. Zaliczyć do nich należy m.in. militaria oraz części oporządzenia jeździeckiego. Wśród tych ostatnich na czoło wysuwają się żelazne ostrogi rycerskie, znane jak dotąd z ośmiu jaskiń (około 20 zabytków). Co ciekawe, najpewniej wszystkie te okazy pochodzą ze schyłku XIII lub z pierwszej połowy XIV wieku. W podobnym okresie osadzić trzeba materiały z Jaskini Ciemnej w Ojcowie, w skład których – obok dwóch ostróg - wchodzą m.in. heraldyczne okucie rycerskie oraz srebrna moneta Wacława II czeskiego. W świetle powyższych obserwacji przyjąć więc można, iż w wielu badanych jaskiniach w średniowieczu przebywali ludzie uzbrojeni.

Aktywność grup zbrojnych w jurajskich jaskiniach nie znajduje odzwierciedlenia w średniowiecznych źródłach pisanych. Jaskiniowy wątek „militarny” kryje się jednak w dobrze znanym i zakorzenionym w polskiej świadomości społecznej tzw. „podaniem ojcowskim” o Władysławie Łokietku, rzekomo szukającym schronienia w ojcowskich grotach w dobie walk o Kraków, być może wiosną 1306 roku. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że odkrywane w jaskiniach militaria potwierdzają prawdziwość legendy.

dr Michał Wojenka

Pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UJ. Zajmuje się archeologią średniowiecza, w tym zagadnieniem wczesno- i późnośredniowiecznego budownictwa obronnego na terenie dzisiejszej Małopolski. Ważne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje problematyka eksploatacji jaskiń w wiekach średnich. Zainteresowania kastellologiczne oraz speleoarcheologiczne stanowią ważny wątek w rozpoczętych przezeń studiach nad osadnictwem średniowiecznym na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Data publikacji: 05.10.2015