Kształtowanie się habitusu narodowego a proces cywilizacji w Polsce po roku 1989

Realizacja projektu „Kształtowanie się habitusu narodowego a proces cywilizacji w Polsce po roku 1989: podejście figuracyjne” rozpoczęła się w sierpniu 2020 roku i potrwa do 2025 roku. Celem projektu jest udzielenie odpowiedzi na pytanie o sposób formowania się polskiego habitusu narodowego po 1989 roku i jego związek z procesem cywilizacji. Pojęcie procesu cywilizacji, które oznacza stopniowe eliminowanie przemocy między jednostkami poprzez (formalne i nieformalne) regulacje, wspierane przez procesy tworzenia się państw, prowadzące do państwowego monopolu przemocy fizycznej i siły fiskalnej zostało stworzone przez Norberta Eliasa, twórcę paradygmatu figuracyjnego w socjologii. Opisując proces cywilizacji w Europie Zachodniej, Elias podkreślał, że cywilizacja wiąże się zawsze z decywilizacją: eliminacja przemocy często oznacza, że przemoc przemieszcza się w inne sfery życia społecznego albo przybiera inne, czasem subtelne i trudno dostrzegalne, formy.

Habitus, czyli zestaw wzorców doświadczania i działania, uwarunkowanych biologicznie i ekologicznie, lecz jednocześnie regulowanych wpływem kultury, historii i zależności społecznych, powstaje zawsze w określonym społeczeństwie. W państwie narodowym z czasem pojawia się warstwa habitusu określana jako „habitus narodowy”: uczucia i wzorce zachowań powstałe wskutek uwarunkowania wpływem doświadczenia życia w jednym państwie narodowym. W badaniu szczególny nacisk kładziemy na analizę składników habitusu powstałego wskutek przynależności do grupy określanej jako naród polski.

W projekcie badamy trzy „sfery normatywności” (prawo, polityka i religia), a także wybrane „sfery nierówności” (np. pozycja kobiet, mniejszości seksualnych, dzieci, mieszkańców wsi). Zajmujemy się m.in. przemianami w dyskursie o molestowaniu seksualnym wobec kobiet, włączaniem chłopów w historiografię polską, prawnymi uwarunkowaniami przemian w traktowaniu osób LGBTI+, uzasadnieniami zmian prawa aborcyjnego, rolą katolickich symboli w budowaniu obrazu grupy narodowej, oraz socjalizacją narodową w polskich szkołach. Obecnie prowadzimy rekrutację dwóch ostatnich członkiń i członków zespołu, którzy zajmą się badaniem norm traktowania migrantów i innych słabszych społecznie grup w ujęciu porównawczym, rozszerzając zakres badania na inne niż Polska kraje postsocjalistycznej Europy. Włączenie badaczy zajmujących się krajami Europy postsocjalistycznymi i, co za tym idzie, porównanie z przebiegiem przemian figuracji wystawionych na oddziaływanie podobnego impulsu transformacyjnego pozwoli na lepsze zrozumienie sposobu formowania się polskiego habitusu po 1989 roku.

W przygotowaniu jest pierwsza książka projektowa pt. Established and Outsiders in Poland, która zostanie wydana przez wydawnictwo Palgrave Macmillan w serii „Palgrave Studies on Norbert Elias”. Zawierać będzie rozdziały traktujące m.in. o socjalizacji narodowej w polskich szkołach gimnazjalnych, polskim nurcie historiografii ludowej, mobilizacji anty-gender w Polsce, czy kwestiom związanym z migracjami.

Przez niespełna trzy lata trwania projektu opublikowaliśmy łącznie 27 artykułów i rozdziałów w pracach zbiorowych, o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Przedstawialiśmy wyniki swojej pracy na ponad pięćdziesięciu międzynarodowych konferencjach i seminariach. Zorganizowaliśmy też międzynarodową konferencję naukową na Uniwersytecie Warszawskim, która odbyła się w grudniu 2022 roku, która pozwoliła na dalsze zintegrowanie społeczności naukowej zajmującej się badaniami społeczeństwa w paradygmacie figuracyjnym.

Więcej informacji na temat projektu znajduje się na stronie Wydziału Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.