Ikoniczność w gramatyce i leksyce polskiego języka migowego

Badania nad językami migowymi są ważnym i szybko rozwijającym się nurtem współczesnego językoznawstwa. Światowa społeczność akademicka uznaje języki używane przez Głuchych za interesujący obiekt badań, ponieważ mimo pełnej systemowości i złożoności są one zaskakująco odmienne od języków fonicznych. Wielka litera w zapisie słowa Głuchy sygnalizuje, że rzeczownik ten odnosi się do członka mniejszości językowej, dla której miganie jest podstawowym narzędziem komunikacji i ważnym wyznacznikiem tożsamości (a nie np. do osoby ogłuchłej, takiej jak Beethoven).

Stworzona w 2010 r. przez dra Pawła Rutkowskiego Pracownia Lingwistyki Migowej (PLM, Wydział Polonistyki, Uniwersytet Warszawski) to pierwsza polska jednostka specjalizująca się w badaniach nad komunikacją Głuchych. Jej celem jest opracowanie — na podstawie obszernego korpusu nagrań — kompleksowego opisu gramatycznego i leksykograficznego PJM, czyli polskiego języka migowego. Co istotne, Głusi używają na świecie ok. 200 języków, a każdy z nich jest odmienny pod względem leksykalno-gramatycznym zarówno od języka fonicznego danego kraju, jak i od innych języków migowych. Ze względu na brak odpowiednich nazw własnych badacze i sami użytkownicy odnoszą się do nich za pomocą skrótów wywodzących się z lokalnych języków fonicznych, np. NZSL (ang. New Zealand Sign Language — nowozelandzki język migowy), TİD (tur. Türk İşaret Dili — turecki język migowy) czy LSC (kat. llengua de signes catalana — kataloński język migowy).

Celem finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki projektu Ikoniczność w gramatyce i leksyce polskiego języka migowego było przeprowadzenie wieloaspektowego badania dotyczącego gramatyki i leksyki PJM — ze szczególnym uwzględnieniem problemu ikoniczności języków migowych, czyli szeroko dyskutowanej w literaturze przedmiotu relacji podobieństwa między formą językową (znakiem) a jej denotacją (znaczeniem). Plan prac obejmował rozbudowę i anotację obszernego korpusu wizualnego wypowiedzeń w PJM, który stanowił podstawę empiryczną pierwszego w historii opracowania gramatyki opisowej PJM oraz pierwszego słownika tego języka sporządzonego według nowoczesnych zasad i standardów leksykograficznych. Projekt dra Pawła Rutkowskiego służył zatem dokumentacji języka, który — mimo braku zainteresowania ze strony słyszącej większości — jest częścią polskiej i europejskiej spuścizny kulturowo-językowej.

Jako że projekt realizowany był w ramach konkursu HARMONIA, jego ważnym aspektem była współpraca międzynarodowa z czołowymi ekspertami z zakresu badań nad komunikacją migową. Dr Paweł Rutkowski włączył się – jako członek zarządu – w realizację programu Unraveling the grammars of European sign languages: pathways to full citizenship of deaf signers and to the protection of their linguistic heritage (akcja IS1006 w ramach programu COST), finansowanego w latach 2011–2015 przez Komisję Europejską. Jego celem było stworzenie wspólnych ram opisu gramatycznego różnych języków migowych używanych w Europie. Warto zauważyć, że dr Paweł Rutkowski był jedynym reprezentantem Europy Środkowo‑Wschodniej w gronie badaczy biorących udział w tym projekcie.

Finansowane przez NCN badania o charakterze gramatycznym stały się również punktem wyjścia do nawiązania interdyscyplinarnej współpracy naukowej z Pracownią Obrazowania Mózgu Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN. W ramach finansowanego przez FNP projektu Migający mózg dr Paweł Rutkowski podjął próbę przeniesienia lingwistycznej dyskusji nad właściwościami składni PJM na grunt neurobiologii. W tym celu zostało przeprowadzone badanie wykorzystujące neuroobrazowanie funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fMRI). Wykazało ono, w jaki sposób wybrane konstrukcje migowe są przetwarzane przez mózgi głuchych użytkowników PJM, i spotkało się z dużym międzynarodowym zainteresowaniem.

Należy podkreślić, że rezultaty finansowanej przez NCN działalności badawczej dra Pawła Rutkowskiego i jego zespołu znalazły także — istotne z punktu widzenia potrzeb społecznych — zastosowania praktyczne. PLM tworzy od dwóch lat na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej multimedialne adaptacje podręczników szkolnych przeznaczone dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (w tym niesłyszących i słabosłyszących). Każda z nich ma formę programu komputerowego umożliwiającego dostęp do tysięcy plików wideo z tłumaczeniami migowymi wszystkich tekstów oryginalnego podręcznika. Takie próby zapewnienia Głuchym równych szans komunikacyjnych, prawa do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz adekwatnych możliwości edukacyjnych nie byłyby oczywiście możliwe bez rzetelnych podstaw lingwistycznych. Dlatego badanie gramatyki i leksyki PJM wiąże się nierozerwalnie z problemem pełnych praw językowych mniejszości Głuchych. Ma to szczególną wagę w krajach takich jak Polska, gdzie pełnowartościowość komunikacji migowej była przez wiele dekad kwestionowana.