Dokumenty i biurokracja w regionach poniemieckich

W projekcie „Dokumenty i biurokracja w regionach poniemieckich: państwotwórczość, regulacja i kontrola w Polsce i Czechosłowacji (od lat 40. do 70. XX wieku)” badamy, jaką rolę odgrywały urzędy państwowe i ich kadry w formowaniu się życia społecznego i politycznego w Polsce i Czechosłowacji w pierwszych dekadach po wojnie. Porównanie sytuacji w tych dwóch krajach umożliwiają wybrane studia przypadków, czyli tereny, z których wysiedlono społeczności niemieckojęzyczne. Dzięki temu możemy szukać podobieństw, różnic i wzajemnych inspiracji między sąsiadującymi ze sobą krajami. W projekcie eksplorujemy archiwa i badamy dokumentację wytworzoną przez administrację państwową, samorządy, instytucje społeczne i partyjne różnych szczebli. Archiwum Państowe w Szczecinie, oddział w Międzyzdrojach, gdzie prowadzona była jedna z kwerend, mieści się w Babiej Górze, wśród budynków w przeszłości służących np. do celów wojskowych. Fot. archiwum prywatne Karoliny Ćwiek-Rogalskiej

Kilka słów o najważniejszych dla naszych badań pojęciach. Przez „dokument” rozumiemy zachowany materialny przedmiot, który niesie informacje i reprezentuje określone zjawisko czy wydarzenie. „Dokumentacja” z kolei to materialny rezultat działań biurokratycznych: zbiór dokumentów z powiązanymi metainformacjami, służący do zarządzania, a - budząca niekiedy negatywne skojarzenia - „biurokracja” to sieć instytucji, pracujących w nich urzędników i tworzonych przez te instytucje praktyk politycznych.

Stawiamy hipotezę, że w Polsce i Czechosłowacji po 1945 roku, po przymusowych wysiedleniach niemieckich mieszkańców i przesiedleniach ludności m.in. z przedwojennych terenów Polski, stworzono kulturę biurokratyczną, która czerpała z różnych wzorców i tożsamości. Miało to potrójny cel: skonstruowanie odpowiednio polskiej lub czechosłowackiej państwowości, ujęcie w karby procesów migracyjnych oraz kontrolę sposobu życia osadników. Jednocześnie wszystkie trzy procesy stanowiły istotny aspekt we wprowadzaniu nowego socjalistycznego porządku politycznego i społecznego. Badamy zatem, w jaki sposób biurokracja stworzyła nowe państwa i ich tożsamości na omawianych terytoriach, jak kontrolowała i konstruowała podmioty i przedmioty, jaka była rola dokumentów jako artefaktów w życiu codziennym, i wreszcie jak nowa biurokracja przetwarzała, wymazywała lub odtwarzała niemiecką przeszłość omawianych obszarów. przykładowy dokument

Pracujemy m.in. metodą etnografii spotkania [ethnographies of encounter]: zwracamy uwagę na to, że zawsze istniały nierówne relacje między badanymi grupami (np. podział na urzędników i ich klientów). Pozwala nam to na zgłębienie dynamicznego charakteru oddziaływań społecznych, a nie tylko statycznego stanu rzeczy w określonym momencie czasu. Mając na uwadze najnowszy zwrot w stronę archiwów uwzględniamy w naszych analizach tzw. etapy pracy z archiwami. Wyróżniamy zatem kolejne fazy powstawania archiwów i bierzemy je pod uwagę w naszej refleksji: (1) tworzenie źródeł, gdy tworzymy fakty; (2) tworzenie archiwów, gdy łączymy fakty ze sobą; (3) tworzenie narracji, gdy wyszukujemy fakty; wreszcie (4) tworzenie historii w ostatniej instancji, gdy nadajemy ciągom faktów określone znaczenie w retrospektywie.

Opisywane badania pozwalają nam spojrzeć na same dokumenty, a nie tylko przez nie. Widzimy w nich obiekty, które tworzą relacje z urzędnikami, i są narzędziami zmian. Regiony, w których doszło do wysiedleń były bowiem wyjątkowymi laboratoriami wprowadzania komunizmu – miejscami, w których kształtowano zupełnie nową sytuację społeczną i polityczną. Dalsze badanie antropologiczne tych obszarów pozwoli zaobserwować szersze ramy kulturowe, w których dokonały się procesy tworzenia państwa polskiego i czechosłowackiego.

Efekty projektu będą z pewnością miały znaczenie dla lokalnych badań historycznych, studiów nad socjalizmem w Europie Środkowej, ale znajdą również zastosowanie w przypadku innych krajów poddanych podobnej zależności politycznej. Mogą również przynieść mieszkańcom regionów nowe spojrzenie na ich “małe ojczyzny”.

Izabela Mrzygłód. Fot. Dorota Nowak/Filtry

Dr Karolina Ćwiek realizuje swój projekt wraz z  dr Izabelą Mrzygłód - historyczką, adiunktką w Instytucie Slawistyki PAN, która interesuje się przemianami modernizacyjnymi i nacjonalizmami w Europie Środkowej XX wieku, jest stypendystką OeAD, ETIUDA NCN i wykonawczynią OPUS NCN. Mrzygłód została wyróżniona Nagrodą Prezesa Rady Ministrów.