Różność z jedności. Drzeworyty ilustracyjne w państwie polsko-litewskim i Prusach

Praktyka wielokrotnego wykorzystywania klocków drzeworytniczych i ich krążenia między oficynami drukarskimi była powszechna w epoce nowożytnej, lecz dotąd nie doczekała się systematycznych studiów. Celem projektu była ocena skali tego zjawiska i analiza jego rozmaitych aspektów, takich jak długotrwałość używania klocków, ich modyfikacje, okoliczności wykonywania kopii, a nade wszystko – różnorodność kontekstów, w których pojawiały się identyczne lub bardzo podobne kompozycje. 1 Badane drzeworyty w większości tworzyły cykle ilustracji, zatem osobnym zagadnieniem były różnice między kolejnymi wydaniami tego samego utworu, a także relacje między powtarzalnymi, choć nie zawsze identycznymi zestawami ilustracji, a seriami klocków drzeworytniczych.

Badania pokazały, że zarówno tworzenie serii klocków, jak i jej użytkowanie były złożonymi procesami. Jedne klocki podlegały naturalnemu zużyciu, inne – celowym modyfikacjom. Braki niekiedy zastępowano kopiami, a niezależnie od tego serie często uzupełniano o nowe elementy lub łączono z klockami z innych zespołów. Tylko niektóre serie były zaprojektowane i wykonane jako spójna całość, ale i one z czasem traciły integralność. Jeszcze osobnymi kwestiami są wykorzystywanie pojedynczych kompozycji w nieoczekiwanych kontekstach lub, przeciwnie, nieużywanie (ściślej, brak śladów używania) niektórych klocków z pierwotnego kompletu.

Dobrym przykładem tych zjawisk jest drzeworyt ze scenami ze starotestamentowej historii Jakuba, który zgodził się paść owce Labana, by zasłużyć na rękę jego córki, Racheli (Rdz 29, 1-15). Kompozycję tę odbijano z klocka, który należy do serii wyprodukowanej w Wittenberdze i tam też użytej do zilustrowania niemieckiego przekładu Biblii w 1534 r. (il. 1) Następnie seria ta była używana, konsekwentnie do ilustrowania Biblii w Pradze, a wreszcie – w Krakowie. 2 Po drodze zestaw wzbogacał się o nowe elementy, niektóre klocki podlegały modyfikacjom, niektóre zaś – znikały, czego przykładem jest właśnie scena z Jakubem pasącym owce Labana. W krakowskich wydaniach polskiego przekładu Biblii historii tej towarzyszy inna kompozycja, wzorowana na bardziej aktualnym niemieckim wzorze. W Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, gdzie do dziś zachowała się znaczna część klocków z serii wittenberskiej, na próżno szukać sceny z Jakubem pasącym owce. Nasuwa się domysł, że ten akurat klocek pozostał w Pradze. Nie sposób go jednak wytropić w późniejszych drukach czeskich. Czy zatem uległ zniszczeniu? Okazuje się, że dotarł do Krakowa, tylko długo pozostawał nieużywany. Dopiero pod koniec XVII w. wykorzystano go do wykonania ilustracji – ale nie w druku o tematyce religijnej, lecz w popularnym poradniku gospodarskim Jakuba Kazimierza Haura, gdzie zresztą nie towarzyszy rozważaniom o hodowli owiec, lecz traktatowi „o drobiu gospodarskim” (il. 2)

Przypadek ten pokazuje równocześnie zasadniczą trudność, która jest wpisana w tego rodzaju badania. Jak wytyczyć z góry chronologiczny, geograficzny i gatunkowy zakres materiału, skoro nie sposób przewidzieć czasu, obszaru i kontekstów wykorzystywania klocków? Innym wyzwaniem jest rozmaitość analizowanych relacji, w które zaangażowane są bardzo różnorodne obiekty: przedmioty materialne (klocki drzeworytnicze, odbitki, egzemplarze książek), byty wirtualne (tematy ikonograficzne, kompozycje obrazowe utrwalone w rycinach, utwory literackie zmaterializowane w książkach), a także osoby i miejsca.

Odpowiedzią na oba wyzwania jest zaawansowane narzędzie cyfrowe rozwijane w ramach projektu – serwis Urus (https://urus.uw.edu.pl/). Łączy on funkcję portalu internetowego i publicznie dostępnej bazy danych. Gromadzi informacje o tysiącach klocków drzeworytniczych i odbitek funkcjonujących w rozmaitych kontekstach. Jednocześnie narzędzie to pozwala na analizę rozmaitych relacji: od materialnych uwarunkowań produkcji odbitek i ich zmiennych kontekstów po śledzenie dróg recepcji kompozycji zwielokrotnianych za pomocą różnych technik graficznych.

Ilustracje

1. Jakub pasący owce, w: Biblia, das ist, die gantze Heilige Schrifft Deudsch, Wittenberg: Hans Lufft, 1534, t. 1, k. XXr (Ratyzbona, Staatliche Bibliothek, 999/2Script.366; fot. NoC-NC/1.0) https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb11059032?page=71

2. Jakub pasący owce, w: Jakub Kazimierz Haur, Skład abo skarbiec znakomity sekretow oekonomiey ziemianskiey, Kraków: Mikołaj Aleksander Schedel, 1693, s. 116 (Warszawa, Biblioteka Narodowa, SD W.3.112; fot. POLONA) https://polona.pl/item/sklad-abo-skarbiec-znakomity-sekretow-oekonomiey-ziemianskiey,MzMyOTkxNg/76/#item