Dźwiękowe wspomnienia: przeszłość muzyczna w późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie

Współczesny repertuar muzyczny zdominowany jest przez muzykę przeszłości, która opanowała zarówno programy filharmoniczne, jak i wiele stacji radiowych chętnie nadających dawne przeboje. Często wracamy do muzyki sprzed kilkudziesięciu czy kilkuset lat, przypisując jej duże znaczenie w naszej kulturze, budowaniu tożsamości europejskiej, narodowej, czy identyfikacji regionalnej i pokoleniowej. Powszechnie przyjmuje się, że stan ten trwa od początków XIX wieku, a w jego umocnieniu wielkie znaczenie odegrały współczesne media. Jak jednak postrzegano muzykę przeszłości kilka wieków wcześniej, pod koniec średniowiecza i na początku nowożytności? Czy również wówczas odgrywała ona jakąś istotną rolę? Czy rzeczywiście w XV czy XVI wieku wykonywano przede wszystkim repertuar współczesny? Wokół tych pytań skoncentrowany był projekt badawczy prowadzony przez muzykologów z uniwersytetów w Cambridge, Heidelbergu/Zurychu, Pradze i Utrechcie oraz z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

fot. Michał Łepecki Badacze z tych pięciu ośrodków przestudiowali liczne źródła z XIII‒XVI wieku, sięgając zarówno po zabytki dobrze znane, jak i odkryte i opracowane dopiero w ramach projektu. Wydobyli z nich cały szereg informacji i utworów muzycznych dokumentujących obecność muzyki przeszłości już w średniowieczu i wczesnej nowożytności. Okazało się, że miała ona ważne znaczenie dla identyfikacji niektórych grup społecznych i religijnych, np. czeskich utrakwistów, czy luteran w północnych Niemczech. Już w trzynastym stuleciu w kręgu uniwersytetu w Paryżu pojawiła się tendencja do archiwizowania muzyki polifonicznej. W XV czy XVI wieku obok utworów nowych istniał duży zasób twórczości dawnej, sięgającej wstecz, już nie tylko do poprzednich dekad, lecz również minionych generacji, a nawet epok. Zespół warszawski (Paweł Gancarczyk, Antonio Chemotti, Bartłomiej Gembicki) ukazał to zjawisko na przykładzie różnych gatunków muzycznych uprawianych w Europie Środkowej, m.in. w kontekście kolekcji pieśni zebranych przez luterańskiego pastora Valentina Trillera (Wrocław, 1555). Zadał też sobie pytanie, w jaki sposób ta dawna muzyka funkcjonuje w XXI wieku, zarówno w dyskursie naukowym, jak i wśród wykonawców i słuchaczy.

fot. Michał Łepecki Wśród efektów projektu znalazły się: cztery dysertacje doktorskie, dwie monografie, krytyczna edycja nutowa, a także szereg artykułów naukowych, zgromadzonych m.in. w tomie Sounding the Past: Music as History and Memory (Turnhout, 2020). Zgodnie z założeniami programu HERA badacze przyłożyli wielką wagę do upowszechniania wiedzy organizując seminaria, warsztaty, koncerty, wystawy, a także publikując artykuły popularyzatorskie oraz uczestnicząc w edukacji młodzieży. Wspomagali ich w tym partnerzy: zespoły muzyczne Bastarda (Warszawa), La Morra (Bazylea), Schola Gregoriana Pragensis (Praga), Trigon (Leiden) oraz powstały w wyniku projektu Anonymous III (Cambridge). Młodzi kompozytorzy skupieni wokół Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze skomponowali nowoczesne utwory inspirowane muzyką dawną, ukazała się też płyta CD z kompozycjami późnego średniowiecza. Wyprodukowano kilka filmów dokumentalnych, które wraz z nagraniami video z koncertów, dostępne są na kanale YouTube „SoundMe HERA Research Project”. Więcej informacji: www.soundme.eu (strona archiwalna).