Od antykwarianizmu do archeologii. O zbiorach i dokonaniach Philippa von Stoscha

Wykonywanie rysunków, fotografii oraz skanów 3D to obecnie powszechnie stosowane metody dokumentacji wizualnej ruchomych zabytków archeologicznych – zarówno w trakcie prowadzonych prac wykopaliskowych, jak i podczas opracowywania kolekcji muzealnych. Wypracowanie skutecznej metodyki w tym zakresie trwało jednak stulecia. Jak pokazują badania przeprowadzone w ramach zrealizowanego projektu, szczególnie istotnym okresem była pierwsza połowa XVIII w. Rosnąca świadomość kolekcjonerów i antykwariuszy dotycząca konieczności publikacji zbiorów, a także coraz większa presja uczonych na dokładne ilustrowanie zabytków w wydawnictwach, sprawiły, że właśnie w tym czasie podjęto pierwsze próby systematycznej, opartej na stałych założeniach, dokumentacji wizualnej. Pionierem w tej dziedzinie okazał się Philipp von Stosch (1691–1757), najwybitniejszy wówczas kolekcjoner antycznych gemm (rytowanych kamieni szlachetnych).

Punktem wyjścia dla badań zrealizowanych przez międzynarodowy zespół była weryfikacja ponad 3200 rysunków gemm, odkrytych m.in. w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie oraz w Kunstbibliothek w Berlinie, jako pochodzących z dawnego archiwum Stoscha. Materiały te, wraz z innymi archiwaliami i korespondencją kolekcjonera, zostały poddane szczegółowej analizie i opracowaniu, czego efektem stała się obszerna monografia pt. Philipp von Stosch: Collecting, Drawing, Studying and Publishing Engraved Gems, wydana przez wydawnictwo Brill Publishers w otwartym dostępie. Publikacja ta przedstawia i omawia sylwetkę oraz dokonania Stoscha w dziedzinie kolekcjonerstwa, dokumentacji rysunkowej, badań i publikacji antycznych gemm. Jednocześnie podkreśla i krytycznie analizuje te aspekty jego działalności, które pozostają w wyraźnym kontraście do szeroko rozpowszechnionych dotąd negatywnych opinii o nim jako szpiegu czy kompulsywnym zbieraczu.

Po lewej: Girolamo Odam, Intaglio z głową młodego Herkulesa z maczugą, syg. GNAIOC, Muzeum Książąt Czartoryskich, nr inw.: MNK XV Rr. 3521, ok. 1715-1718, 268x187mm, © P. Gołyźniak. Po prawej: Intaglio z przedstawieniem głowy młodego Herkulesa z maczugą, syg. GNAIOC, Londyn, The British Museum, niebieski beryl (akwamaryn) intaglio, 24x20mm, 3 ćw. I w. p.n.e., ©The Trustees of the British Museum, CC BY-NC-SA 4.0;

Wyniki badań ukazują prawdziwy charakter osiągnięć Stoscha, przedstawiając go jako szanowanego antykwariusza, kolekcjonera, mecenasa i uczonego. Okazuje się, że jako pierwszy badacz antycznej gliptyki stosował on innowacyjne i niezwykle precyzyjne metody dokumentacji rysunkowej gemm. Pod jego czujnym okiem pracowało wielu artystów, m.in. Pier Leone Ghezzi, Girolamo Odam, Bernard Picart, Antonio Maria Zanetti, Theodorus Netscher, Markus Tuscher, Johann Justin Preißler, Georg Martin Preißler, Georg Abraham Nagel i Johann Adam Schweickart. Tworzone przez nich rysunki powstawały w różnych celach, od studiów prywatnych, przez konsultacje z innymi kolekcjonerami i badaczami, po ilustracje do publikacji (m.in. książki z 1724 roku dotyczącej gemm sygnowanych przez antycznych rytowników), a także planowanego suplementu tej pracy, katalogu jego kolekcji oraz innych, ostatecznie niezrealizowanych w pełni projektów.

Gołyźniak, P., Hansson, U.R., Rambach, H.J. 2025. Philipp von Stosch: Collecting, Drawing, Studying and Publishing Engraved Gems. Lejda-Boston: Brill Publishers (okładka książki). Odnalezione rysunki i inne źródła potwierdzają nie tylko kluczową rolę Stoscha w propagowaniu wiedzy o antycznej gliptyce, lecz przede wszystkim dowodzą jego ogromnego wpływu na kształtowanie standardów dokumentacji i publikacji ruchomych zabytków archeologicznych. Standardy te przyczyniły się do transformacji XVIII-wiecznego antykwaryzmu i zrewolucjonizowały badania nad gemmami, a zarazem stworzyły fundamenty dla rozwoju naukowej archeologii oraz historii sztuki antycznej. W tym kontekście szczególne znaczenie ma ukazanie wpływu Stoscha na kształtowanie się poglądów Johanna Joachima Winckelmanna, które z kolei stały się podstawą do napisania pierwszej syntezy historii sztuki starożytnej (1764).

W ramach projektu przeprowadzono również ewaluację książki poświęconej gemmom sygnowanym przez antycznych rytowników, opublikowanej przez Stoscha w 1724 roku. Współczesna analiza doprowadziła m.in. do zweryfikowania niemal połowy opisanych tam obiektów jako nowożytnych falsyfikatów, antycznych gemm z sygnaturami dodanymi w późniejszym okresie lub kamieni, na których inskrypcje okazały się nie być podpisami rytowników, lecz imionami dawnych właścicieli. Ponadto w wielu przypadkach, po raz pierwszy od 300 lat, udało się odnaleźć oryginalne gemmy i ponownie je zilustrować.

Odnalezione fragmenty dawnego rysunkowego archiwum gemm Stoscha zostały poddane szczegółowej analizie i opracowane w katalogu towarzyszącym opublikowanej monografii. Udało się zidentyfikować około dwie trzecie spośród niemal 3200 gemm przedstawionych na rysunkach. Około tysiąc obiektów stanowi jednak unikatową dokumentację wizualną gemm zaginionych lub już nieistniejących. W ramach projektu podjęto także badania nad wątkami pobocznymi. Odkryte źródła pozwoliły m.in. przywrócić pamięć o Girolamo Odamie (1681–1740) jako kolekcjonerze gemm i antykwariuszu, zbadać zagadnienie niezwykle rzadkich tzw. gemm macabre, wytwarzanych w okresie późnej Republiki Rzymskiej, a także wykazać, że niektóre partie gemm z kolekcji Stoscha zostały sprzedane przez jego spadkobiercę, Heinricha Wilhelma Muzell-Stoscha, jeszcze zanim trzon kolekcji został w 1764 roku zakupiony przez króla Prus, Fryderyka II Wielkiego.

Zarówno monografia opublikowana w otwartym dostępie, jak i towarzyszące jej artykuły umożliwiają swobodny dostęp do wspomnianych zbiorów muzealnych, co stwarza szerokie perspektywy dla dalszych badań. W ramach projektu przeprowadzono także nieinwazyjne analizy wybranych rysunków ze zbioru Muzeum Książąt Czartoryskich, które pozwolą na ich właściwe zabezpieczenie, przechowywanie oraz przyszłą ekspozycję. Projekt miał charakter interdyscyplinarny, łącząc działania z zakresu archeologii, historii, konserwacji oraz historii sztuki.

Odnalezienie tak licznych, dotąd nieznanych prac rysunkowych i przypisanie ich konkretnym artystom związanym z kręgiem Stoscha w pierwszej połowie XVIII wieku istotnie wzbogaciło naszą wiedzę o ich działalności. Na tym tle szczególnie wyróżnia się Pier Leone Ghezzi (1674–1755), który, jak się okazuje, pod silnym wpływem Stoscha stał się wybitnym dokumentalistą współczesnych mu odkryć archeologicznych i zabytków znajdowanych w Rzymie oraz jego okolicach. Jego postaci poświęcony jest kolejny projekt badawczy realizowany przeze mnie w ramach grantu OPUS NCN pt. Pier Leone Ghezzi (1674–1755), jego działalność artystyczna, kolekcjonerska i badawcza a początki archeologii w XVIII-wiecznym Rzymie.

Pier Leone Ghezzi, Zebranie antykwariuszy w domie Barona Philippa von Stoscha (Congresso de’ migliori antiquarj di Roma, 1725), Wiedeń, Albertina, nr inw.: 1265, 270×395 mm, ©The ALBERTINA Museum, Vienna.