Rozmowa z prof. Ewą Szczurek

– W mojej dziedzinie dominacja mężczyzn zaczyna się od dominacji chłopców.(…) Największą potrzebę wsparcia instytucjonalnego widzę na poziomie uświadamiania społeczeństwa i na etapie wczesnej edukacji dzieci. Warto zachęcać wszystkie dzieci, zarówno dziewczynki jak i chłopców, aby rozwijały swoje zainteresowania matematyczne – mówi prof. Ewa Szczurek. Z laureatką CoG ERC 2023 rozmawiamy o jej badaniach i działaniach wspierających wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn w nauce.

prof. Ewa Szczurek, fot. M. Szczurek Prof. Ewa Szczurek jest informatykiem, pracuje na Wydziale Matematyki, Informatyki i Mechaniki Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się sztuczną inteligencją i jej zastosowaniami w biologii i medycynie. Jest laureatką trzech grantów NCN. W listopadzie, jako jedna z czwórki naukowców z Polski, otrzymała Consolidator Grant ERC. – Najbardziej fascynują mnie modele probabilistyczne grafowe i głębokie modele generatywne. Jeśli chodzi o zastosowania, przez wiele lat zajmowałam się badaniami związanymi z rakiem. Od stosunkowo niedawna moje zainteresowania się poszerzyły, między innymi o zagadnienie generacji peptydów przeciwdrobnoustrojowych. Dzięki otrzymanemu grantowi ERC mogę w pełni rozwinąć badania w tej dziedzinie – tłumaczy badaczka.

Projekt Głęboka optymalizowana generacja peptydów przeciwdrobnoustrojowych (DOG-AMP, Deep Optimised Generation of Antimicrobial Peptides), na który badaczka uzyskała finansowanie z ERC, zakłada wykorzystanie nowej klasy metod sztucznej inteligencji do wygenerowania nowych peptydów przeciwdrobnoustrojowych, które będą lepsze od istniejących: o wyższej aktywności i niższej toksyczności. Dzięki temu możliwe będzie bardziej efektywne zastosowanie peptydów w terapiach i przeciwdziałanie oporności bakterii na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Badaczka studiowała w Warszawie i Uppsali (Szwecja). Doktorat uzyskała w niemieckim Max Planck Institute for Molecular Genetics. Staż podoktorski odbyła na ETH Zurich w Szwajcarii. Obecnie jest profesorem wizytującym w Northwestern University w Chicago. Projekt ERC będzie realizowała na Uniwersytecie Warszawskim i w Helmholtz Munich.

Europejska Rada ds. Badań Naukowych przyznała dotąd 77 grantów badaczkom i badaczom pracującym w Polsce. 15 z nich otrzymali matematycy i informatycy z Uniwersytetu Warszawskiego (jeden z nich realizowany był w Instytucie Matematycznym PAN).

Na WMIM UW w 2022 pracowało blisko 250 nauczycieli akademickich – mniej niż 1/5 z nich to badaczki. Na stanowiskach profesora i profesora uczelni zatrudnionych jest 16 naukowczyń i 81 naukowców.  

W rozmowie z Anną Korzekwą-Józefowicz prof. Ewa Szczurek opowiedziała o przygotowaniu do składania wniosku o grant ERC i o rozwiązaniach służących odnalezieniu się badaczek w dziedzinach zdominowanych przez mężczyzn.

Anna Korzekwa-Józefowicz: Matematycy i informatycy z UW otrzymali blisko 20 proc. grantów Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych przyznanych naukowcom pracującym w polskich ośrodkach. Co sprawia, że wynik WMIM UW jest – jak na nasze warunki – tak dobry?

Ewa Szczurek: Skupienie na doskonałości naukowej i wsparcie dla aktywnych naukowo pracowników. Do tego przykłady świetnych kolegów, którzy dostali granty ERC, ośmielają pozostałych do aplikowania.

Ale chcę podkreślić, że traktuję wszystkie granty, czy to ERC czy NCN, jako środek do celu – prowadzenia ambitnych badań – a nie cel sam w sobie. Mam podejrzenie, że inni laureaci ERC mają podobnie.

AKJ: Niedawno widziałam prezentację prof. Piotra Sankowskiego, laureata czterech grantów ERC, z której wynikało, że Starting Grant uzyskał za pierwszym razem, dwa kolejne granty za trzecim podejściem, a najnowszy Proof of Concept w piątej próbie. Laureaci Starting Grant z UMK w Toruniu – prof. Katharina Boguslawski i prof. Piotr Wcisło – mówili mi, że uczelnia wsparła ich przygotowania z budżetu IDUB. W Pani przypadku to było pierwsze podejście do grantu ERC? Na jakie wsparcie mogła Pani liczyć?

ESz: Kilka lat temu składałam wniosek o Starting Grant, którego nie otrzymałam. Na te ważne dla mnie badania udało mi się potem dostać finansowanie z NCN, w konkursie SONATA BIS.

O ERC Consolidator Grant starałam się dwa razy, w zeszłym roku z silnym wsparciem ze strony Biura Międzynarodowych Programów Badawczych UW, Biura ds. Doskonałości Naukowej PAN, a także kolegów z wydziału. Skorzystałam z tzw. „paneli próbnych”, podczas których znakomici naukowcy wcielali się w rolę ekspertów panelu ERC. W tym roku dostałam też wsparcie z Helmholtz Zentrum Munich w Niemczech, który zatrudnia profesjonalnego trenera, pomagającego w przygotowaniu się do wywiadu. Bardzo wspierał mnie też mój zespół.

Dla dobrego funkcjonowania grupy badawczej krytycznie istotne jest wsparcie administracyjne. Dlatego bardzo doceniam pracę sekcji obsługi badań na WMIM, pracowników administracji UW, naszego laboratorium informatycznego i administratorów serwerów obliczeniowych. Skorzystałam też ze wsparcia wydziału dla aktywnych naukowo pracowników.

AKJ: To, że realizowała Pani wcześniej projekty NCN miało wpływ na Pani przygotowania i ocenę wniosku w ERC?

ESz: Fakt, że otrzymałam granty z NCN, niezależnej, opartej o eksperckie oceny instytucji finansującej badania w Polsce, pokazał, że jestem samodzielnym naukowcem i mam doświadczenie w prowadzeniu projektów naukowych. To ważny aspekt mojego CV, który również oceniają recenzenci grantów ERC.

AKJ: Pracuje Pani w dziedzinie zdominowanej przez mężczyzn. Oczywiście sukces to wynik Pani własnego wysiłku. Dostrzega Pani możliwość i potrzebę wprowadzenia zmian o charakterze instytucjonalnym, które ułatwiałyby badaczkom odnalezienie się w dziedzinach, w których do tej pory były niedoreprezentowane?

ESz: W mojej dziedzinie dominacja mężczyzn zaczyna się od dominacji chłopców. Już na poziomie podstawówki dziewczynki są często postrzegane, niestety również przez rodziców, jako gorzej predysponowane do nauk ścisłych niż chłopcy. Ja na szczęście nie miałam tego problemu. Mama była z wykształcenia matematykiem i pracowała jako informatyk, a tata był fizykiem. Naturalnie zatem uznałam, że naukami ścisłymi może równie dobrze zająć się kobieta, jak i mężczyzna. Dlatego największą potrzebę wsparcia instytucjonalnego widzę na poziomie uświadamiania społeczeństwa i na etapie wczesnej edukacji dzieci. Mówiąc bardziej już ogólnie, uważam, że warto zachęcać wszystkie dzieci, zarówno dziewczynki jak i chłopców, aby rozwijały swoje zainteresowania matematyczne.

AKJ: Jak postrzega Pani sytuację i status kobiet nauce w Polsce w porównaniu z krajami, w których Pani studiowała i pracowała? Jakie wzorce należałoby przenieść ze Szwajcarii, Niemiec czy Stanów?

ESz: Nie zauważyłam różnic w statusie kobiet w jednostkach, w których byłam i w mojej jednostce w Polsce.

Jeśli chodzi o wzorce, jakie moglibyśmy przejąć, to uniwersyteckie placówki dla dzieci. Przy ETH Zurich w Szwajcarii istniały żłobek i przedszkole dla dzieci pracowników, z kilkoma filiami w różnych dzielnicach miasta. Podobnie, przy University of Chicago w USA jest świetna szkoła podstawowa. Świadomość, że dzieci są pod dobrą opieką i otrzymują edukację na wysokim poziomie, gdy rodzic jest w pracy, jest kluczowa dla jego wydajności naukowej. Jest też bardzo pomocna przy przyciąganiu przez jednostki tych naukowców, którzy mają rodziny.

AKJ: A czy widzi Pani jakieś rozwiązania – zwłaszcza niskokosztowe, łatwe do wprowadzenia w zasadzie w każdej jednostce naukowej, które ułatwiłyby naukowcom godzenie ról rodzinnych i zawodowych?

ESz: Co do zasady naukowcom niezwykle trudno pogodzić pracę naukową z życiem rodzinnym, bo wymaga ciągłych wyjazdów i jest bardzo wciągająca umysłowo. Jedyną rzeczą, jaka przychodzi mi do głowy, jest możliwość częściowej pracy zdalnej, która istnieje na przykład na moim wydziale.