Najlepsi młodzi naukowcy 2023

Katharina Boguslawski, Karolina Ćwiek-Rogalska i Łukasz Opaliński zostali laureatami Nagrody NCN 2023. Najważniejsze wyróżnienie dla młodych naukowców pracujących w Polsce w tym roku pojedzie do Torunia, Warszawy i Wrocławia. Uroczystość wręczenia nagrody odbyła się 11 października w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach.

Prof. Katharina Boguslawski jest chemiczką kwantową, pracuje na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Otrzymała nagrodę w obszarze nauk ścisłych i technicznych. Dr Karolina Ćwiek-Rogalska jest kulturoznawczynią, bohemistką i etnolożką z Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. Została wyróżniona w kategorii nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce. W obszarze nauk o życiu nagrodę odebrał prof. Łukasz Opaliński, biolog molekularny z Uniwersytetu Wrocławskiego.

Podstawowym kryterium, jakim kieruje się kapituła oceniająca osiągnięcia kandydatów do nagrody, jest ich doskonałość naukowa i międzynarodowa rozpoznawalność. Laureatami wyróżnienia mogą być laureaci grantów NCN i osoby, które nie kierowały nigdy projektem NCN. W tym roku kapituła wybierała laureatów spośród 44 kandydatek i kandydatów zgłoszonych przez środowisko naukowe.

Czeki na finansowanie nauki

– Jeszcze polska nauka nie zginęła, kiedy NCN żyje – mówił w trakcie uroczystości wręczenia Nagrody NCN prof. Zbigniew Błocki. – NCN to instytucja, dzięki której młodzi badacze, działający w nie zawsze sprzyjającej rzeczywistości, w często zhierarchizowanym środowisku, mają szansę na szybszą karierę i samodzielność naukową – dodał.

Pełniący obowiązki dyrektor NCN dziękował badaczkom i badaczom, którzy włączyli się ostatnio w obronę Centrum. – Istnienie takiej niezależnej od bieżącej polityki agencji grantowej, w której najwięcej do powiedzenia mają sami naukowcy, a nie urzędnicy, jest standardem w cywilizowanym świecie. Dla nauki wolność jej uprawiania jest absolutnie kluczowa. Odniósł się także szerzej do sytuacji nauki w naszym kraju. – Obserwujemy drastyczne spadki w wydatkach na badania w stosunku do potrzeb rozwojowych kraju, od dziesięcioleci są one zresztą zdecydowanie za niskie (…). A mimo to z roku na rok rośnie specyficzna propaganda sukcesu, mamy na przykład wysyp wręczanych publicznie czeków na finansowanie nauki. Przychodzi tu na myśl powiedzenie przypisywane Alexisowi de Tocqueville, że koniec demokracji nastąpi, gdy politycy zorientują się, że mogą przekupywać społeczeństwo jego własnymi pieniędzmi – dodawał dyrektor.

Mały przełom

Nagroda NCN została wręczona po raz 11. Wśród 30 osób uhonorowanych nią od 2013 do 2022 roku mieliśmy 25 laureatów i tylko pięć laureatek. – Wyróżnienie miało dotąd bardzo męski charakter. W tym roku mamy przełom, choć jest to na razie przełom przez małe „p” – komentuje prof. Robert Hasterok. W tej edycji na scenie po raz pierwszy stanęły dwie badaczki i jeden badacz.

W trakcie uroczystości przewodniczący Rady NCN wyjaśnił, że od przyszłego roku będą obowiązywały nowe zasady przyznawania wyróżnienia, służące realizacji polityki równościowej w środowisku naukowym. Największa modyfikacja będzie dotyczyła kryterium wieku kandydatów, których można zgłaszać do nagrody NCN. Do tej pory liczył się wiek metrykalny (do 40. roku życia), teraz będzie obowiązywał wiek akademicki (do 12 lat od roku uzyskania stopnia doktora). Uwzględnione zostaną przerwy w karierze kandydatek i kandydatów. Zwiększy się też pula osób uprawnionych do zgłaszania potencjalnych laureatów. Zmiany w regulaminie zostały przyjęte przez Radę NCN w połowie listopada 2022 roku, ministerstwo zaakceptowało je ponad 9 miesięcy później, pod koniec sierpnia tego roku, dlatego będą obowiązywały od kolejnej edycji.

Widoczne osiągnięcia

– Zdobycie tej nagrody daje mi poczucie, że moje badania i osiągnięcia są rzeczywiście widoczne i doceniane przez środowisko naukowe w Polsce – mówi prof. Katharina Boguslawski.

Katharina Boguslawski, fot. Andrzej Romański Prof. Boguslawski jest chemiczką kwantową, w swoich badaniach łączy chemię, fizykę, matematykę i informatykę stosowaną. Skupia się na rozwoju nowatorskich metod obliczeniowych pozwalających na modelowanie właściwości cząsteczek chemicznych o dużych rozmiarach, bez konieczności robienia badań eksperymentalnych.

Nagrodę NCN otrzymała za dwa osiągnięcia: konstrukcję wiarygodnego i prostego w użyciu kwantowo-mechanicznego modelu związków chemicznych zawierających atomy aktynowców oraz opracowanie i rozwój innowacyjnych metod badania struktur elektronowych i śledzenia reakcji chemicznych aktynowców w oparciu o teorię informacji kwantowej.

Pytana o wyzwania naukowe, z którymi mierzyła się w ostatnich miesiącach opowiada, że „osiągnęła etap, w którym wszystkie wysiłki jej grupy badawczej i współpracowników przyniosły owoce”. – Zbudowaliśmy od podstaw nową platformę oprogramowania, obejmującą wszystkie nasze modele teoretyczne i narzędzia, począwszy od 2015 roku. Osiągnęliśmy punkt, w którym możemy wreszcie zająć się większymi problemami z bardziej wydajnymi modelami i implementacjami. Wstępne wyniki są obiecujące – wyjaśnia.

Prof. Boguslawski jest laureatką Medalu Diraca. Realizuje grant StG ERC 2022 i SONATA BIS NCN. – NCN jest agencją, która zainwestowała w moją karierę naukową i umożliwiła mi rozwój zawodowy. Bez NCN nie byłabym tu, gdzie jestem dzisiaj – mówi.

Badaczka wróciła do Polski w 2015 roku, po 26 latach spędzonych zagranicą. Studia doktoranckie ukończyła na Politechnice Federalnej w Zurichu. Staż podoktorski odbyła na Politechnice Federalnej w Zurichu oraz McMaster University w Kanadzie. Obecnie pracuje na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jest także członkinią Akademii Młodych Uczonych PAN.

Włącza się w inicjatywy służące wyrównywaniu szans kobiet i mężczyzn w nauce. Bierze udział m.in. w akcji AMU PAN pn. „Zostań badaczką”, której celem jest zachęcenie studentek i uczennic do pracy naukowej.

Laureatka Nagrody NCN 2023 w grupie nauk ścisłych i technicznych – film

Nagroda środowiska

Dr Karolina Ćwiek-Rogalska zajmuje się naukowo studiami nad pamięcią i studiami nad rzeczami oraz kulturą „Ziem Odzyskanych”. Przygląda się temu, jak proces ponownego zasiedlania terenów dawniej zamieszkiwanych przez społeczności niemieckie i niemieckojęzyczne wyglądał w powojennej Polsce i Czechosłowacji. Pracuje w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.

Karolina Ćwiek-Rogalska, fot. Leszek Zych, Polityka Nagrodę NCN otrzymała za wyznaczenie nowej kategorii kultur osadniczych (resettlement cultures) w badaniach nad kulturami obszarów post-przesiedleniowych.

– Analizuję, czy i w jaki sposób na wybranych terenach powstawały nowe społeczności, które nazywam kulturami osadniczymi. Sprawdzam, jak nowi mieszkańcy postępowali z rzeczami, które zostały po poprzednikach – mówi laureatka. Odpowiedzi szuka w archiwach, prowadzi obserwacje uczestniczące i zbiera wywiady. – Materialne pozostałości niemieckich kultur w Europie Środkowej traktuję jak duchy. Zmuszają one do interakcji z widmową obecnością poprzedników. Pomaga mi to zrozumieć motywacje i postępowanie nowych osadników – opowiada.

Naukowczyni jest laureatką grantu StG ERC w 2021 roku. Realizuje także projekt OPUS NCN.

Jak mówi, jej badania są o „splątaniu czasu”, czyli o tym, w jaki sposób przeszłość oddziałuje na teraźniejszość i przyszłość. W projekcie ERC i zaproponowała metodologię opartą na widmontologii, wywodzącej się z myśli Jacquesa Derridy. – Francuski filozof pokazuje, że jesteśmy właściwie skazani na dziedziczenie, to znaczy zawsze przychodzimy po kimś, czy chcemy czy nie chcemy, jesteśmy po prostu po kimś i to dziedziczenie stanowi o tym, jak będzie wyglądała nasza przyszłość – opowiada.

Badania nad kulturami osadniczymi prowadzone przez naukowczynię stanowią część globalnej debaty w studiach nad pamięcią i przesiedleniami. Laureatka była na stażach m.in. na Uniwersytecie w Cambridge, UCLA w Los Angeles i na Uniwersytecie Karola w Pradze.

Jest stypendystką Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, dawnego MNiSW, Fundacji Fulbrighta i Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej. W ubiegłym roku otrzymała Nagrodę Naukową Tygodnika Polityka.

Podkreśla, że Nagroda NCN jest dla niej bardzo cenna. – Przede wszystkim dlatego, że to nagroda wychodząca ze środowiska, do której nie można się samemu zgłosić. Żebym się tu znalazła, ktoś musiał moją kandydaturę najpierw zaproponować – mówi naukowczyni.

Laureatka Nagrody NCN 2023 w grupie nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce – film

Potencjał terapeutyczny

Prof. Łukasz Opaliński z Uniwersytetu Wrocławskiego jest biotechnologiem i biologiem molekularnym. Wraz z interdyscyplinarnym zespołem bada, w jaki sposób komórki zdrowe i nowotworowe przekazują sygnały i transportują makrocząsteczki, a uzyskaną wiedzę wykorzystuje do projektowania białek o potencjale terapeutycznym.

Łukasz Opaliński, fot. Dominika Hull-Bruska Tytuł osiągnięcia naukowego, za które otrzymał Nagrodę NCN, to multiwalentne oddziaływania pomiędzy receptorami fibroblastycznych czynników wzrostu a naturalnymi i zaprojektowanymi ligandami do zastosowań w badaniach naukowych i medycynie.

– W swoich badaniach staramy się zrozumieć, w jaki sposób nasze komórki wykorzystują receptory fibroblastycznych czynników wzrostu (Fibroblast Growth Factor Receptors, FGFR), jedne z ważniejszych receptorów powierzchni komórki, do komunikacji w zdrowiu i chorobie. Badamy w jaki sposób FGFR ulegają aktywacji oraz określamy znaczenie ułożenia przestrzennego FGFR na powierzchni komórki dla ich działania i endocytozy. Wykorzystujemy uzyskaną wiedzę do projektowania i wytwarzania białek rozpoznających FGFR, posiadających ściśle określone cechy, które mogą służyć jako wysoce wydajne nośniki leków w celowanych terapiach przeciwnowotworowych – opowiada naukowiec.

Naukowiec przekonuje, że biologia molekularna daje młodym naukowcom szerokie możliwości rozwoju. – Młodzi badacze mają możliwość wykorzystać wiedzę uzyskaną w ramach badań podstawowych i przełożyć ją na konkretne zastosowania i produkty, które mogą zmieniać ludzkie życie i poprawiać otaczające nas środowisko – mówi. Świetnymi przykładami są tutaj terapie genowe leczące do tej pory nieuleczalne choroby, celowane terapie przeciwnowotworowe o wysokiej skuteczności i niskich efektach ubocznych, mikroorganizmy degradujące plastik czy też niezwykle szybko opracowane, wysoko skuteczne szczepionki przeciw SARS-CoV-2.

Prof. Łukasz Opaliński doktorat uzyskał na Uniwersytecie w Groningen, staż podoktorski odbył na Uniwersytecie we Fryburgu. Kierował lub kieruje trzema grantami NCN i grantem First TEAM FNP. Jest laureatem programów Europejskiej Organizacji Biologii Molekularnej. Otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów za znaczące osiągnięcia naukowe i stypendium MNiSW dla wybitnych młodych naukowców.

Laureat Nagrody NCN 2023 w grupie nauk o życiu – film

Laureaci Nagrody NCN 2023: Katharina Boguslawski, Łukasz Opaliński, Karolina Ćwiek-Rogalska, fot. Michał Łepecki

Galeria zdjęć

Reportaż z uroczystości wręczenia Nagrody NCN 2023