Projekt „Zapomniane dzieła Johanna Christopha Lischki. Badania konserwatorskie obrazów barokowego malarza” był realizowany w latach 2016–2017 w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Podstawowym celem projektu było przebadanie obrazów przypisywanych Johannowi Christophowi Lischce (ok. 1650–1712). Ten wybitny śląski malarz kształcił się w warsztacie swojego ojczyma Michaela Leopolda Willmanna a następnie kontynuował edukację podczas kilkuletniej podróży do Włoch. Po powrocie pracował na terenie Czech i Śląska, głównie dla zleceniodawców z kręgu Kościoła katolickiego. Po śmierci Willmanna przejął jego pracownię przy klasztorze w Lubiążu i realizował niedokończone przez ojczyma zlecenia. Mimo iż Lischka jest uznawany za znakomitego malarza, do tej pory nie opublikowano monografii na jego temat i nie opracowano usystematyzowanego katalogu jego dzieł. Badania w ramach projektu stały się ważnym krokiem do pogłębienia stanu wiedzy o malarzu i jego twórczości.

Do badań wybrano siedem obrazów, które pochodzą z różnych etapów twórczości Lischki i są w większości nieznane lub uważane za słabe kopie nieistniejących już realizacji malarza. Cztery prace z Czech (Święty Józef, Św. Maria Egipska, Św. Karol Boromeusz i Opłakiwanie Chrystusa) zostały zamówione przez czeskie środowiska zakonne na przełomie XVII i XVIII w. Trzy płótna ze Śląska (Opłakiwanie Chrystusa, Znalezienie Krzyża Świętego i Anioł) pochodzą z lat 1708-1712, kiedy Lischka kierował warsztatem Willmanna. Pierwszym zadaniem w ramach projektu były badania z zakresu historii sztuki dotyczące tematyki dzieł oraz ich losów od powstania do chwili obecnej. Następnie konserwatorzy z Krakowa (Marcin Ciba) i Pragi (Denisa Cirmaciová) użyli promieniowania podczerwonego, ultrafioletowego i rentgenowskiego, aby przeanalizować skład chemiczny i strukturę warstw malarskich obrazów.

Międzynarodowa współpraca podczas badań pozwoliła na opisanie najważniejszych cech techniki malarskiej Lischki i weryfikację autorstwa większości analizowanych dzieł. Wyniki potwierdziły podobieństwo obrazów w sposobie nanoszenia farby i przygotowania podobrazia. Zauważalne różnice w zakresie doboru pigmentów między obrazami mogą oznaczać, że malarz miał dwie osobne pracownie: na Śląsku i w Czechach. Najciekawszym analizowanym dziełem jest Opłakiwanie Chrystusa z kościoła pw. św. Marcina w Tursku pod Pragą. Drastyczna restauracja polegająca na wymianie jednej z czterech desek budujących podobrazie stanowi fascynujący przykład zmian zachodzących w dziele po jego powstaniu. Ważnym efektem badań było dostrzeżenie różnicy między technikami malarskimi Lischki i jego mistrza Willmanna. Na żadnym analizowanym obrazie Lischki nie znaleziono śladów rysunku przygotowawczego, który zawsze pojawia się na płótnach lubiąskiego mistrza. Wydaje się, że analiza obrazów w świetle podczerwonym pod kątem obecności szkicu przygotowawczego ma szansę stać się najbardziej obiektywnym narzędziem do rozróżnienia prac Willmanna i jego pasierba.

Wyniki analiz są istotnym wkładem w nurt badawczy zwany „techniczną historią sztuki”. Interdyscyplinarny charakter projektu pozwolił na dyskusję o wynikach badań historyków sztuki i konserwatorów z Polski i Czech, co jest ważnym krokiem ku lepszej i skuteczniejszej ochronie wspólnego dziedzictwa kulturowego. Rezultaty badań zostały zaprezentowane na międzynarodowej konferencji w Kutnej Horze w listopadzie 2017 r. oraz doczekały się publikacji w języku czeskim (Sborník z konference „Arte-fakt”) i angielskim (Wiadomości Konserwatorskie). Ponadto, działania w ramach projektu doprowadziły do podjęcia decyzji o konserwacji płótna Anioł z Henrykowa oraz zabezpieczenia znajdującego się w bardzo złym stanie obrazu Opłakiwanie Chrystusa z Turska.

W eksperymentach przeprowadzonych w różnych ośrodkach badawczych wykazano, że kształcenie muzyczne i praktyka w wykonywaniu muzyki rozwijają nie tylko słuch muzyczny, ale poprawiają również dyspozycje słuchowe w odbiorze dźwięków niemających związku z muzyką. Z doniesień literaturowych wynika m.in., że w porównaniu z osobami niebędącymi muzykami, muzycy dokładniej rozróżniają barwę głosu osób mówiących, lepiej rozumieją mowę w hałasie, lepiej rozróżniają głoski w obcych językach i charakteryzują się większą selektywnością uwagi słuchowej.

fot. Michał Łepecki Niniejszy projekt miał na celu zbadanie, czy muzycy posiadają lepsze dyspozycje słuchowe niż niemuzycy w odbiorze dźwięków środowiska naturalnego. W ramach projektu przeprowadzono badania dokładności identyfikacji źródeł dźwięków naturalnych odtwarzanych z różną głośnością w różnych sceneriach akustycznych oraz pomiary szybkości rozpoznawania źródeł dźwięku. Wyniki badań wskazują, że muzycy nie przewyższają niemuzyków w dokładności ani w szybkości rozpoznawania dźwięków środowiska naturalnego.

Rozbieżność uzyskanych wyników z doniesieniami literaturowymi tłumaczy się specyfiką tzw. trybów słuchania, odzwierciedlających charakter procesów poznawczych będących podstawą przetwarzania bodźców akustycznych w umyśle słuchacza. Badacze wyróżniają trzy tryby słuchania: słuchanie w trybie przyczynowym (codziennym), ukierunkowane na orientację słuchową w środowisku, słuchanie w trybie semantycznym, mające na celu odbiór informacji przekazywanych w postaci dźwięków mowy lub innego kodu dźwiękowego oraz słuchanie w trybie zredukowanym (muzycznym), nastawione na odbiór ściśle brzmieniowych cech dźwięku, bez odniesienia do źródeł dźwięku. Kształcenie muzyczne rozwija dyspozycje słuchowe niezbędne do słuchania dźwięków w trybie semantycznym i trybie zredukowanym. Muzycy nie posiadają natomiast lepszych dyspozycji w słuchaniu w trybie przyczynowym, nastawionym na rozpoznawanie źródeł dźwięków i zdarzeń odwzorowanych przez dźwięki w środowisku.

Przeprowadzone badania dotyczyły bezpieczeństwa konstrukcji budynków w pożarze. Głównym elementem rozwijanym podczas badań był zintegrowany system obliczeniowy wykorzystujący wyniki symulacji pożarowych do analizy odpowiedzi termo-mechanicznej konstrukcji. Zbudowany system obliczeniowy ma na celu wspierać projektanta konstrukcji budowlanych w podejmowaniu decyzji projektowych.

fot. Michał Łepecki Wartość poznawcza badań wyraża się poprzez kompleksowe uwzględnienie zjawisk pożarowych. Wnioskowanie na temat bezpieczeństwa konstrukcji odwołuje się do wyników symulacji bazujących na połączonych modelach: hydrodynamicznego pożaru, przepływu ciepła do konstrukcji oraz mechaniki konstrukcji. W tym celu wykorzystuje się modele fizyczne (opisujące zjawiska fizyczne), przeciwstawiając je tradycyjnemu podejściu, w którym wnioskowanie na temat bezpieczeństwa pożarowego konstrukcji nie uwzględnia rzeczywistego oddziaływania pożaru, a  opiera się jedynie na ustandaryzowanych relacjach pomiędzy temperaturą gazów pożarowych a czasem.

Kluczową rolę w badaniach odegrał opracowany model przepływu ciepła łączący symulacje pożaru i analizy termo-mechaniczne konstrukcji. Użyteczność opracowanego modelu przepływu ciepła została zweryfikowana eksperymentalnie. Zarówno w badaniach numerycznych, jak i eksperymentalnych, skorzystano z nowatorskiego podejścia do opisywania oddziaływań termicznych, wykorzystując koncepcję temperatury powierzchni adiabatycznej. W ramach badań wyprowadzono analityczne rozwiązanie równania równowagi cieplnej powierzchni adiabatycznej, które pozwoliło na łatwiejsze określenie warunków brzegowych w analizie termicznej konstrukcji oraz łatwiejsze skorelowanie badań eksperymentalnych z modelem teoretycznym.

Zastosowanie opracowanego systemu obliczeniowego do analizy odpowiedzi mechanicznej rzeczywistej konstrukcji pozwoliło na uwzględnienie we wnioskowaniu szeregu zjawisk fizycznych mających bezpośredni wpływ na zmiany stanu konstrukcji i rozwój deformacji, które przy korzystaniu z tradycyjnego podejścia nie były brane pod uwagę. Wzbogacono więc możliwości poznawcze, dzięki czemu zakres analiz jest pełniejszy i pozwala na bardziej dokładne oszacowanie poziomu bezpieczeństwa.

Choroby zwyrodnieniowe stawów, takie jak osteoartroza stanowią coraz większy problem w społeczeństwie nie tylko wśród pacjentów w podeszłym wieku. Uszkodzenie i postępująca degradacja tkanki chrzęstnej w stawach są wynikiem naturalnych procesów starzenia się, ale rozwojowi choroby sprzyja również brak ruchu, siedzący tryb pracy, niewłaściwa dieta czy otyłość. Ze względu na swoją budowę tkanka chrzęstna tylko w niewielkim stopniu ulega regeneracji. Dlatego, pomimo znaczącego postępu w medycynie, nadal najlepszym rozwiązaniem w przypadku zaawansowanej osteoartrozy jest zastąpienie uszkodzonego stawu implantem.

Prof. Aleksandra Czyrska-Filemonowicz oraz dr inż. Joanna Karbowniczek przy mikroskopie Merlin Gemini II (fot. Michał Łepecki) Głównym celem prac koncepcyjnych i badań zaproponowanych w projekcie był rozwój innowacyjnych biomateriałów (bioaktywnych powłok kompozytowych i rusztowań komórkowych z nanowłókien polimerowych) mający za zadanie doprowadzenie do znacznej poprawy w leczeniu ubytków kostnych i zmian zwyrodnieniowych kości oraz tkanki chrzęstnej. Było to możliwe dzięki wykorzystaniu interdyscyplinarnych badań z zakresu nowoczesnej inżynierii materiałowej i inżynierii tkankowej opartej na komórkach macierzystych. Cele szczegółowe projektu uwzględniały wytworzenie biomateriałów, charakterystykę ich właściwości mikromechanicznych, ocenę przyczepności powłok do podłoży, jakościową i ilościową charakterystykę mikro- oraz nanostruktury, a także badania topografii powierzchni biomateriałów i ich biozgodności. W projekcie postulowano, że mikroporowate powłoki kompozytowe PEEK/Bioszkło (wytworzone za pomocą osadzania elektroforetycznego) oraz powłoki TiO2/Ca-P i TiO2/HAp (wytworzone za pomocą elektrolityczno-plazmowego utleniania) wpłyną na poprawę jakości połączenia stopu tytanu z tkanką kostną. Z tego względu wykonano badania podstawowe umożliwiające ustalenie wpływu mikro- i nanostruktury, składu fazowego oraz porowatości biomateriałów po obróbce powierzchniowej na ich bioaktywność i biozgodność.

Do budowy elementów implantów mających bezpośredni kontakt z tkanką kostną wykorzystuje się najczęściej stopy tytanu, co wynika z ich dobrej odporności korozyjnej, korzystnych właściwości mechanicznych i wytrzymałościowych oraz niskiej gęstości. Dodatkowo stopy tytanu często poddaje się obróbce powierzchniowej, m.in. w celu przyspieszenia procesu stabilizacji implantu po operacji. Już pierwsze wyniki badań implantów tytanowych po obróbce powierzchniowej wykazały potrzebę rozszerzenia tematyki projektu, co znalazło odzwierciedlenie w tezach pracy doktorskiej dr inż. Joanny Karbowniczek. Celem doktoratu było opracowanie, wytworzenie i kompleksowa charakterystyka powłok nanoszonych na powierzchnię stopów tytanu w celu poprawy ich bioaktywności i biozgodności. Powłoki wytwarzano za pomocą utleniania elektrolityczno-plazmowego (ang. micro-arc oxidation, MAO) oraz osadzania elektroforetycznego, testując różne parametry obu procesów. Dzięki optymalizacji warunków procesu MAO otrzymano powłoki o dużej chropowatości, porowatości, dobrej przyczepności do podłoża, zawierające w zewnętrznej warstwie krystaliczny hydroksyapatyt. Te powłoki wykazywały dobrą bioaktywność i biozgodność na podstawie badań in vitro. Otrzymane powłoki były charakteryzowane przy użyciu zaawansowanych technik mikroskopii, spektroskopii i tomografii elektronowej. Wykorzystanie analitycznego mikroskopu elektronowego najnowszej generacji (S)TEM FEI Titan Cubed 60-300 z unikalnym oprzyrządowaniem, jakim dysponuje Centrum Mikroskopii IC-EM, pozwoliło na wykorzystanie najnowszych metod analitycznej mikroskopii elektronowej do badań mikro- i nanostruktury biomateriałów, aż do niedostępnej dotychczas skali atomowej. Ponadto wykonano pionierskie prace dotyczące obrazowania połączeń między komórkami a powierzchnią powłoki w przestrzeni trójwymiarowej przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego z działem jonowym (ang. focused ion beam, FIB).

Interdyscyplinarne badania, wykorzystanie najnowszych osiągnięć różnych dziedzin nauki (takich jak inżynieria materiałowa, biotechnologia, inżynieria tkankowa) i nowoczesnych technologii (wytwarzanie powłok, rusztowań komórkowych) oraz zaawansowanych metod badawczych umożliwiły zrealizowanie zadań i celów podjętych w projekcie. Uzyskane wyniki były z powodzeniem prezentowane na międzynarodowych i krajowych kongresach i konferencjach naukowych oraz zostały opublikowane w czasopismach z bazy JCR. Wymiernym wynikiem projektu jest także rozprawa doktorska dr inż. Joanny Karbowniczek p.t. „Microstructure, cellular response and selected properties of titanium based biomaterials applied in regenerative medicine of bone tissue and joints” (aktualnie w finalnej fazie opracowania).

Projekt zrealizowany dzięki finansowaniu w konkursie HARMONIA 3 stanowił doskonałą platformę do nawiązania i pogłębienia współpracy międzynarodowej. Badania były prowadzone we współpracy z prof. F. Rustichellim z Università Politecnica delle Marche (Ancona, Włochy), prof. Aldo R. Boccaccinim z Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg (Erlangen, Niemcy) i prof. E. Amlerem z Institute of Experimental Medicine of the Czech Academy of Sciences (Praga, Czechy), a także z prof. H. Cimenoglu z Istanbul Technical University (Stambuł, Turcja). Ważnym czynnikiem w skutecznej realizacji założeń projektu było szerokie doświadczenie badawcze partnerów projektu oraz możliwość wykonania części badań przy użyciu aparatury dostępnej w zagranicznych ośrodkach naukowych. Doświadczenie nabyte przez zespół badawczy we współpracy międzynarodowej umożliwiło dokończenie prac związanych z organizacją nowego Laboratorium Biomateriałów, które poszerzyło ofertę badawczą i dydaktyczną Centrum Mikroskopii i Wydziału Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej AGH.

Zespół Międzynarodowego Centrum Mikroskopii Elektronowej dla Inżynierii Materiałowej w okresie realizacji projektu OPTYMED (fot. Stanisław Malik, 2015 r.)

W maskulinistycznym krajobrazie pierwszych dziesięcioleci XX wieku polska męskość militarna wyróżnia się nie tylko szczególnym wizerunkiem wyłaniającym się z historii, lecz przede wszystkim odmiennym statusem politycznym. W okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową w kulturze polskiej nie istniał potrójny system referencji państwo – naród – polityka, w ramach którego kształtowały się zachodnie koncepcje „klasycznego” militaryzmu oraz maskulinizmu. Polska męskość militarna konstytuuje się w oderwaniu od własnych struktur państwowych – w cieniu silnych państw zaborczych i ich hegemonicznych męskości, stanowi jednak kontynuację tradycji narodowej o zabarwieniu heroicznym, odzwierciedlającą mentalne struktury długiego trwania.

Celem projektu realizowanego w latach 2014-2017 była charakterystyka procesów konstrukcji męskości w okresie poprzedzającym Wielką Wojnę – w warunkach zależności od państw zaborczych z silnymi tradycjami i instytucjami militarnymi oraz analiza wojennego doświadczenia polskich żołnierzy z perspektywy historii męskości (z jednej strony „elitarny” charakter Legionów Polskich, z drugiej masowy udział rekrutów w armiach zaborczych). Przedmiotem badań było ponadto znaczenie męskości militarnej w nowym państwie zarówno w latach dwudziestych, jak i w okresie ponownej militaryzacji Europy (w trzeciej dekadzie XX wieku), który kończy się wybuchem kolejnej światowej wojny. Procesy kulturowe i polityczne stanowią kontekst dla refleksji o męskości w wojennej konstelacji władza – ciało – emocje oraz interpretacji tekstów literackich i wybranych przedstawień wizualnych, w których manifestuje się, a także podlega dekonstrukcji męskość militarna. W ramach przyjętej metody interpretacji tekstów kultury stanowią one źródła wiedzy o konstrukcji płci, archiwum ciągłości kulturowych mitów, medialnych „agentów” uczestniczących w dyskursywnych procesach „formowania” męskości militarnej, ale także forum krytycznej analizy i dekonstrukcji jej wzorców, norm oraz form inscenizacji.

fot. Michał Łepecki Efektem realizacji projektu jest kompleksowa analiza fenomenu żołnierskości w kontekście pierwszej wojny światowej przedstawiona w monografii Habitus żołnierski w literaturze i kulturze polskiej w kontekście Wielkiej Wojny (Kraków: Universitas 2017) oraz w dziesięciu artykułach w tomach zbiorowych i czasopismach, głównie na forum międzynarodowym. Literatura polska w kontekście narodowowyzwoleńczych imperatywów, implikujących konieczność walki, a jednocześnie problematyzujących postawy pacyfistyczne, jest „uwikłana w żołnierskość”. Pomimo tego wyłaniają się z niej nie tylko wizerunki niekwestionowanych bohaterów o znamionach „patriotów wariatów”, lecz także obrazy sprawczego uczestnictwa w „rzemiośle” zabijania, antyheroizmu, opresji wojennych ofiar. Krytyczna interpretacja paradygmatu heroicznego oraz uwzględnienie szerokiego spektrum tekstów kultury pozwoliły na wydobycie aporii, konfliktów i sprzeczności wpisanych w konstrukcję męskości militarnej, na którą składają się działania i interakcje, w której uczestniczą ciała i dyskursy i którą konstytuują medialne obrazy i teksty. Habitus żołnierski jest ściśle powiązany z habitusem narodowym, stanowiąc intersekcjonalną konstrukcję o charakterze historyczno-geograficznym, mentalno-społecznym i lokalno-sytuacyjnym – kombinację czynników kultury, historii, ideologii i geografii. Charakterystycznym rysem polskiej męskości militarnej, która za sprawą anachronicznych dyskursów memorialnych, wciąż utrwalanych w narodowym imaginarium, ustawicznie się odradza i regeneruje, wpływając na kształt porządku płciowego, jest nadawanie sensu ofierze i śmierci. Analiza kultury wojennej i powojennej prowadzi do konstatacji, że renegocjacje wzorców męskości militarnej możliwe są w różnych sytuacjach historycznych, a narracje o funkcjonalizacji, dehumanizacji czy upokorzeniu męskości w kontekstach wojennych, niejednokrotnie także pokojowych, nie potrafią konkurować z atrakcyjnością figury żołnierza, munduru, militarnej parady. Maskulinistyczne normy kulturowe wykazują niezwykłą zdolność generatywną, dlatego znajomość historii polskiej męskości i jej kulturowych reprezentacji pozwala lepiej ocenić znaczenie męskich wzorców dla kultury i mentalności polskiej oraz zrozumieć ich współczesne emanacje.