Na co dzień wybieramy między ścieżką rowerową a korkiem, między smogiem a niższymi cenami prądu. Ekonomiści próbują zmierzyć, jak bardzo naprawdę cenimy takie rzeczy, nawet jeśli nie mają ceny rynkowej. W tym celu używamy badań preferencji deklarowanych (Stated Preference, SP): odpowiednio zaprojektowanych ankiet z hipotetycznymi wyborami, które działają jak ekonomiczny mikroskop do oglądania tego, czego rynek nie pokazuje. Problem w tym, że ludzkie umysły miewają swoje skróty – kotwice, uproszczenia, znużenie – które potrafią ten obraz zamazać. Nasz projekt ma owe zniekształcenia wychwycić, zrozumieć i nauczyć się je korygować.

prof. dr hab. Michał Czajkowski Cel jest prosty i ambitny zarazem: podnieść poprawność i odporność metod SP na zjawiska behawioralne (jak zakotwiczenie, niedostateczna wrażliwość na zakres czy ignorowanie części informacji). Systematycznie badamy, kiedy i dlaczego się pojawiają oraz jak projektować ankiety i modele, by dawały stabilne, prawdziwe wyniki. Efekt? Lepsze liczby do lepszych decyzji publicznych: od środowiska, przez transport, po zdrowie.

Co dokładnie robimy? Po pierwsze, porównujemy sytuacje dotyczące dóbr publicznych i prywatnych: czy „behawioralne mielizny” są płytsze tam, gdzie ludzie mają więcej doświadczeń i informacji? Po drugie, przyglądamy się jakości odpowiedzi: wykrywamy „sprinterów ankietowych”, testujemy pytania‑pułapki, sprawdzamy wpływ trybu realizacji i obciążenia poznawczego. Po trzecie, rozbrajamy problem ignorowania atrybutów (np. kosztu), bo bez niego nie policzymy rzetelnie zmian dobrobytu. Po czwarte, odchodzimy od naiwnych założeń o stałej wrażliwości na koszt. I wreszcie: zestawiamy dane SP z „prawdziwymi” wyborami oraz testujemy, czy ludzie w ogóle rozważają wszystkie przedstawione opcje, czy najpierw redukują sobie wybór do poręcznego podzbioru.

Metodologicznie działamy dwutorowo. Z jednej strony reanalizujemy istniejące zbiory danych, sprawdzając, czy „anomalie” nie są skutkiem błędów modelowania (np. zbyt sztywnych rozkładów w modelach). Z drugiej – prowadzimy eksperymenty terenowe, w których celowo zmieniamy poziomy atrybutów i wektory cen, by złapać i opisać kotwiczenie (a nawet je osłabić, np. przez krótkie pytania poprzedzające, które pomagają wyciągnąć własne, „domowe” preferencje respondentów). Kod modeli udostępnimy jako narzędzia open‑source – tak, by dobre praktyki łatwo przenikały do kolejnych badań.

prof. dr hab. Michał Czajkowski Dlaczego to ważne? Bo metody SP są dziś jednym z filarów oceny polityk publicznych i projektowania usług: liczą się przy czystej wodzie, planowaniu dróg, wycenie czasu podróży czy efektów zdrowotnych. Jeśli ankieta przez przypadek „podsunie” ludziom zbyt wysokie lub zbyt niskie liczby, polityka dostaje nie najlepszy drogowskaz. Nasz projekt da zestaw map i kompasów: wskazówki realizacji, procedury kontroli jakości, bardziej adekwatne modele (także łączące decyzje „czy” z decyzjami „ile”), a na końcu – praktyczne rekomendacje dla administracji i badaczy.

Najciekawsze spodziewane rezultaty:

• precyzyjna diagnoza, kiedy i do czego „doklejają się” kotwice oraz jak je neutralizować w praktyce (dobór poziomów, kolejność zadań, krótkie primingi);
• pokazanie, w jakich warunkach to nie psychologia płata figla, tylko model jest za prosty – i jak to naprawić;
• checklisty jakości (czas namysłu, pułapki uwagi, kalibracja pewności) i wskazówki projektowe dla badań SP;
• publicznie dostępne kody modeli oraz publikacje w czołowych czasopismach – tak, by standard w całej dziedzinie podniósł się trwale.

W skrócie: uczymy metody SP lepiej obchodzić się z ludzką naturą – z całym jej sprytem, pośpiechem i skłonnością do skrótów. Dzięki temu wartości, które otrzymujemy, będą bliższe temu, co naprawdę myślimy i czujemy, a decyzje publiczne – rozsądniejsze.

Liczba ludności stale rośnie, zmiany klimatyczne postępują, a zapotrzebowanie na energię i surowce jest coraz większe. Tradycyjne paliwa kopalne nie tylko się wyczerpują, lecz także są głównym źródłem emisji dwutlenku węgla. Dlatego naukowcy na całym świecie poszukują nowych, zrównoważonych sposobów wytwarzania paliw i substancji chemicznych, które mogłyby zastąpić te oparte na surowcach kopalnych.

prof. dr hab. Violetta Patroniak Projekt pt. „Zastosowanie nowych związków kompleksowych w przekształceniach elektrokatalitycznych ditlenku węgla i wody”  koncentruje się na uzyskaniu serii homo- i heterowielordzeniowych związków koordynacyjnych o potencjalnych właściwościach elektrokatalitycznych, które mogą wpływać na szybkość i wydajność konwersji małych cząsteczek pochodzących z atmosfery (takich jak dwutlenek węgla czy para wodna) w produkty o wyższej wartości dodanej, m.in. wodór, węglowodory czy związki tlenowe, np. etanol.

Plan badań podzielony jest na dwa główne filary. Pierwszy z nich realizowany jest na Wydziale Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i obejmuje syntezę oraz charakterystykę spektroskopową i strukturalną ligandów (związków organicznych, polioksometalanów, a także sieci metaliczno-organicznych). Następnie otrzymywane są kompleksy tych ligandów z jonami metali bloku d (takimi jak miedź, mangan, kobalt, nikiel czy żelazo) oraz bloku f (czyli lantanowcami). W drugim pakiecie badania wykonywane są na Wydziale Chemii Uniwersytetu Warszawskiego w zespole prof. Pawła J. Kuleszy i skupiają się na dwóch kluczowych procesach. Jednym z nich jest elektrochemiczny rozkład wody, który prowadzi do produkcji wodoru (obok wytwarzania tlenu) oraz redukcja ditlenku węgla pozwalająca przekształcać go w proste związki organiczne nadające się do dalszego wykorzystania jako paliwa lub surowce chemiczne. Dotychczasowe wyniki wskazują też na efektywność nowo otrzymanych związków w konwersji elektrochemicznej azotanów do amoniaku. Wskazuje to na możliwość przeprowadzenia elektrosyntezy mocznika – popularnego nawozu azotowego i farmaceutyka – na drodze równoczesnej i kontrolowanej elektrokatalitycznej redukcji ditlenku węgla i azotanów.

prof. dr hab. Violetta Patroniak Oczekiwanym rezultatem projektu jest otrzymanie kompleksów metali przejściowych i lantanowców, które będą działały jak „wzmacniacze” reakcji elektrochemicznych. Jeśli uda się osiągnąć zamierzone efekty, powstałe materiały mogą znaleźć zastosowanie w urządzeniach do produkcji zielonego wodoru, magazynowania energii czy wytwarzania syntetycznych paliw neutralnych klimatycznie. Tego typu badania nie są jedynie naukową ciekawostką – mogą mieć realny wpływ na przyszłość gospodarki energetycznej i dążą do łączenia innowacji technologicznych z troską o środowisko. Chemia, choć często kojarzona z laboratoriami i probówkami, może być potężnym narzędziem w walce z globalnym ociepleniem. Dzięki nowoczesnym badaniom nad elektrokatalizatorami być może już wkrótce będziemy w stanie zamieniać zanieczyszczenia w energię, a atmosferyczny dwutlenek węgla w źródło czystych paliw. To wizja, która jeszcze kilka dekad temu wydawała się science-fiction – dziś staje się coraz bliższa rzeczywistości.

Zmiany klimatu prowadzą do coraz częstszych i dłuższych okresów suszy, które ograniczają dostępność wody w ekosystemach leśnych. Niedobór wody negatywnie wpływa na funkcjonowanie lasów, zwłaszcza w okresie wegetacyjnym – czasie intensywnego wzrostu i rozwoju drzew. Susza może prowadzić do zahamowania przyrostu biomasy, utrudniać regenerację lasu, a także obniżać odporność drzew na choroby i szkodniki.

Dr hab. inż. Anna Ilek, fot. Łukasz Bera Lasy pełnią kluczową rolę w obiegu wody – magazynują ją w glebie i spowalniają jej odpływ. Każdy las, w zależności od dominujących gatunków drzew, inaczej „zarządza” wodą, czyli różni się sposobem przechwytywania i redystrybucji opadów. Wynika to m.in. z budowy koron, kształtu liści lub igieł, struktury kory, wysokości, grubości i zagęszczenia drzew. Niektóre gatunki zatrzymują znaczną część opadu w koronach, inne efektywniej przekazują wodę do gleby poprzez opad podokapowy lub spływ po pniach.

Drzewa wpływają na bilans wodny także pośrednio – poprzez jakość materii organicznej (liści, igieł, drobnych korzeni), którą dostarczają do gleby. Z tej materii powstają poziomy organiczne i próchniczne, pełniące istotną funkcję w zatrzymywaniu i przemieszczaniu wody. Powierzchniowe warstwy gleby działają jak naturalny bufor – chłoną wodę po opadach i regulują jej dalszy przepływ w głąb profilu glebowego. Ich właściwości fizyczne i chemiczne zależą w dużym stopniu od gatunku drzew, pod którymi powstają.

Zrozumienie, w jaki sposób różne gatunki drzew wpływają na redystrybucję opadów oraz zdolność gleby do retencji i infiltracji wody, stanowi główny cel projektu realizowanego na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu, we współpracy z Uniwersytetem Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie. Badania koncentrują się na ocenie wpływu składu gatunkowego drzewostanu na procesy zatrzymywania i przemieszczania wody w glebie oraz na ich zmianach w warunkach długotrwałego deficytu opadów. Projekt służy także identyfikacji cech materii organicznej i gatunków drzew szczególnie sprzyjających retencji i infiltracji wody.

Dr hab. inż. Anna Ilek, fot. Łukasz Bera Eksperymenty realizowane są w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Siemianicach, w równowiekowych monokulturach dziesięciu gatunków drzew (m.in. sosny, lipy, dębu, buka i daglezji), rosnących w identycznych warunkach glebowych i klimatycznych. Taki układ pozwala na precyzyjne porównanie wpływu poszczególnych gatunków na obieg wody, w tym redystrybucję opadu (intercepcję, spływ po pniu, opad podokapowy), wodoodporność i nasiąkliwość ściółki oraz tempo infiltracji i zdolność gleby do zatrzymywania wody. Równolegle analizowane są właściwości fizyczne i chemiczne materii organicznej, które decydują o efektywności tych procesów.

Wstępne wyniki pokazują, że gatunki drzew w istotny sposób różnicują obieg wody w ekosystemach leśnych. Lasy liściaste zazwyczaj przekazują większą część opadu do gleby – zarówno w formie opadu podokapowego, jak i spływu po pniach. Z kolei lasy iglaste są bardziej „szczelne”, co oznacza, że większa część wody zatrzymuje się w koronach i ulega parowaniu, zamiast zasilać glebę. Gatunki liściaste, takie jak lipa, klon czy jawor, sprzyjają wysokiej aktywności biologicznej gleby i sprawnemu obiegowi składników pokarmowych. Materia organiczna pochodząca od tych drzew utrzymuje wysoką przewodność wodną nawet po okresach bezopadowych, co pozwala wodzie skutecznie przesiąkać w głąb profilu glebowego. Odmienny efekt obserwuje się w przypadku gatunków iglastych, takich jak daglezja czy modrzew – ich igliwie tworzy warstwy organiczne o niskiej podatności na rozkład i zwiększonej wodoodporności, co hamuje infiltrację wody i obniża zdolność gleby do jej zatrzymywania.

Dotychczasowe wyniki jednoznacznie wskazują, że dobór gatunków drzew ma istotne znaczenie dla gospodarowania wodą w lasach. W dobie zmian klimatu i nasilającego się ryzyka suszy, świadome kształtowanie składu gatunkowego może zwiększać odporność drzewostanów na stres wodny oraz wspierać funkcje retencyjne, które decydują o stabilności i trwałości ekosystemów leśnych.

Współczesna medycyna stoi przed jednym z największych wyzwań naszych czasów - narastającą opornością bakterii na antybiotyki. Światowa Organizacja Zdrowia uznaje ją za jedno z dziesięciu najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia publicznego. Antybiotyki, które jeszcze niedawno ratowały życie milionom ludzi, coraz częściej zawodzą, ponieważ bakterie nauczyły się, jak się przed nimi chronić. Miejscem, w którym ten problem jest szczególnie widoczny, są szpitale. W środowisku szpitalnym, gdzie antybiotyki są stosowane powszechnie, a pacjenci często wymagają długotrwałego leczenia, powstaje silna presja selekcyjna - bakterie uczą się przetrwać, utrwalać i gromadzić cechy lekooporności. Takie mikroorganizmy mogą rozprzestrzeniać się nie tylko między pacjentami czy personelem, powodując trudne do opanowania zakażenia szpitalne, ale również wydostawać się poza mury szpitala ze ściekami. Wraz z wodą i nieczystościami z oddziałów medycznych do kanalizacji trafiają miliardy bakterii, w tym groźne szczepy, takie jak Escherichia coli i Klebsiella pneumoniae, wyposażone w geny oporności na antybiotyki. Te mikroorganizmy przedostają się dalej - do miejskiej sieci kanalizacyjnej, oczyszczalni ścieków i środowiska naturalnego, gdzie mogą kontaktować się z bakteriami typowo środowiskowymi. Taki kontakt sprzyja wymianie materiału genetycznego i dalszemu rozprzestrzenianiu się genów oporności. Dodatkowo taka „droga ucieczki” stwarza niebezpiecznym szczepom możliwość adaptacji do środowisk naturalnych oraz kolonizacji nowych nisz ekologicznych. Takie procesy mogą prowadzić do rozprzestrzeniania się mechanizmów oporności w ekosystemach wodnych i glebowych oraz zwiększać ryzyko ponownego pojawienia się opornych bakterii u ludzi i zwierząt - w postaci trudnych do leczenia zakażeń.

dr Damian Rolbiecki, fot. Łukasz Bera Aby ograniczyć to ryzyko, wiele szpitali prowadzi dezynfekcję ścieków przed ich odprowadzeniem do sieci kanalizacyjnej, najczęściej z użyciem chloru. Chlor skutecznie niszczy wiele bakterii i wirusów i od lat jest powszechnie stosowany. Coraz więcej badań sugeruje jednak, że działanie chloru może mieć także nieoczekiwane skutki uboczne. Eksperymenty wskazują, że chociaż chlor dezaktywuje część mikroorganizmów, bakterie, które przetrwają ten stres, uruchamiają liczne mechanizmy obronne, w tym zwiększają częstotliwość wymiany materiału genetycznego, co może sprzyjać przekazywaniu genów oporności.

W moim projekcie chciałem sprawdzić, czy dezynfekcja stosowana w przyszpitalnej stacji dezynfekcji stanowi skuteczną barierę ograniczającą rozprzestrzenianie się bakterii opornych na antybiotyki ze szpitala do środowiska. W badaniach zastosowałem dwutorowe podejście. Z jednej strony pracowałem z żywymi bakteriami, które izolowałem ze ścieków, badając ich oporność na antybiotyki i pokrewieństwo genetyczne. Z drugiej strony poszedłem krok dalej, analizując całą społeczność mikroorganizmów obecną w ściekach. W tym celu po raz pierwszy zastosowałem w tego typu badaniach sekwencjonowanie nanoporowe - nowoczesną technikę pozwalającą odczytać pełny materiał genetyczny obecny w próbce, tzw. metagenom. Dzięki tej metodzie mogłem zobaczyć nie tylko, jakie geny oporności występują w ściekach, ale też które bakterie je niosą i czy istnieje między nimi potencjał wymiany genów.

dr Damian Rolbiecki, fot. Łukasz Bera Wyniki okazały się niepokojące. Parametry dezynfekcji nie zapewniały pełnej skuteczności - w ściekach zdezynfekowanych nadal obecne były liczne bakterie, w tym typowo „szpitalne” gatunki oporne na antybiotyki. To właśnie one najlepiej znosiły stres wywołany działaniem chloru i przeżywały proces dezynfekcji częściej niż szczepy wrażliwe. Analiza metagenomu potwierdziła te obserwacje: po chlorowaniu częściej identyfikowałem powiązania między bakteriami a genami oporności oraz nowe ich kombinacje. Wyniki wskazują, że sam proces dezynfekcji mógł sprzyjać przekazywaniu genów między mikroorganizmami.

Badania pokazały, że dezynfekcja ścieków - choć kluczowa dla bezpieczeństwa - nie zawsze działa tak, jak zakładamy. Przy zastosowaniu nieoptymalnych parametrów proces ten może nie tylko nie eliminować problemu obecności bakterii opornych w ściekach, ale wręcz sprzyjać rozprzestrzenianiu się mechanizmów ich oporności. Wyniki wskazują, jak ważne jest precyzyjne kontrolowanie parametrów i efektywności dezynfekcji oraz poszukiwanie alternatywnych metod, które skuteczniej ograniczą ryzyko przenoszenia lekoopornych bakterii do środowiska.

Pojawienie się pod koniec 2022 r. Chata GPT zrewolucjonizowało sposób tworzenia, przetwarzania i powielania treści cyfrowych. Szybko jednak okazało się, że dane, na których trenowane są generatywne modele AI, w tym duże modele językowe (LLM) odzwierciedlają stereotypy i uprzedzenia społeczne. Celem projektu jest zbadanie, w jakim stopniu dotyczy to także tekstów i obrazów generowanych przez polskojęzyczne duże modele językowe. Punktem wyjścia jest zatem pytanie: Co dzieje się, gdy algorytmy, ucząc się naszych nawyków językowych, powielają stereotypy i uprzedzenia? Przedmiotem badania są tzw. dyskursy urasawiające, czyli językowe i wizualne reprezentacje osób o różnych kolorach skóry, w szczególności osób niebiałych, które mogą wzmacniać rasizm.

dr hab. Margaret Ohia-Nowak, fot. Łukasz Bera W Polsce tematy związane z różnorodnością kulturową, prawami kobiet i mową nienawiści często pojawiają się we współczesnej debacie publicznej, a sterotypy płciowe i rasowe wzmacniane są stale przez algorytmy i mają ogromny wpływ na zachowania społeczne. Wyraźnie pokazują to najnowsze badania. Mężczyźni przedstawiani są jako liderzy, a kobiety jako asystentki. Zjawisko nasila się w zautomatyzowanych systemach rekomendacji i chatbotach, w których decyzje zapadają przy minimalnym nadzorze człowieka: od tego, co zobaczymy w mediach społecznościowych, po ton i treść odpowiedzi udzielanych użytkownikom. Algorytmy mogą nieświadomie faworyzować jedne grupy i dyskryminować inne, zwłaszcza te narażone na wykluczenie i marginalizację.

Dotychczasowe badania modeli językowych AI dotyczą jednak głównie modeli anglojęzycznych i nie uwzględniają specyfiki języków słowiańskich ani polskiego kontekstu kulturowego. W językach innych niż angielski brakuje wysokiej jakości danych i narzędzi, co obniża skuteczność wykrywania mowy nienawiści i zwiększa stronniczość modeli. Powstają wprawdzie metody ograniczania uprzedzeń. Istnieją też nieliczne prace dotyczące modeli słowiańskojęzycznych. Wciąż jednak wiemy zbyt mało o tym, jak mechanizmy te działają w naszym kontekście językowym i kulturowym. Lukę tę wypełnia ten projekt. Realizacja badań poprowadzi do stworzenia metodologii, która ułatwi zapobieganie, ograniczanie, a może nawet całkowitą eliminację takich treści w interncie i w komunikacji publicznej.

dr hab. Margaret Ohia-Nowak, fot. Łukasz Bera Jednym z podstawowych komponentów projektu jest analiza korpusu danych wygenerowanych przez duże modele językowe oraz zbadanie powielanych przez nie jawnych i ukrytych mechanizmów urasawiania. Ważnym elementem uzupełniającym analizy materiału językowo-wizualnego są rozmowy z ekspertkami i ekspertami badającymi i tworzącymi modele sztucznej inteligencji i duże modele językowe na rynek polski. Kolejnym istotnym etapem projektu są wywiady z różnorodnymi etnicznie użytkownikami i użytkowiczkami polskich LLM’ów. Szczególnie wartościowa jest perspektywa osób narażonych na rasizm w Polsce, czyli m.in. osób pochodzenia afrykańskiego, romskiego i azjatyckiego oraz tego, jak toksyczne treści AI wpływają na ich codzienne doświadczenia.

Wyniki badania korpusowego połączone zatem będą z analizą doświadczeń użytkowników i użytkowniczek języka. Te z kolei posłużą do opracowania narzędzia do testowania obecności uprzedzeń w polskich modelach językowych. Projekt umożliwi zmapowanie najczęstszych językowych i wizualnych dyskursów urasawiających w polskich LLM-ach. Jego efektem będzie także wypracowanie interdyscyplinarnej perspektywy łączącej lingwistykę krytyczną, socjolingwistykę oraz mediolingwistykę do zastosowania w badaniach nad algorytmami AI w polskich modelach językowych. Wesprze on tym samym tworzenie bardziej inkluzywnych i sprawiedliwych technologii cyfrowych.

Polskie modele AI mogą bowiem mówić językiem, który nie rani i nie wyklucza, a środowisko cyfrowe może być bardziej inkluzywne i bezpieczniejsze.

Życie jest zielone, zarówno na lądzie, jaki i w morzu. Turkusowy kolor wody w tropikach wynika z niskiej żyzności i niewielkiej ilości organizmów w nich występujących, podczas gdy zielone wody Bałtyku tętnią życiem. Gdyż w morzach życie to mikroorganizmy.

dr hab. Katarzyna Piwosz, prof. MIR-PIB, fot. Łukasz Bera

Mikroorganizmy, czyli bakterie, archeony oraz protisty (jednokomórkowe organizmy eukariotyczne, takie jak glony i pierwotniaki) stanowią 70-90% biomasy w morzu. Przeprowadzają one kluczowe procesy w obiegu materii i przepływie energii, bez których życie byłoby niemożliwe, np. bakterie diazotroficzne wiążą azot atmosferyczny. Inną ciekawą grupą są bakterie fotoheterotroficzne. Korzystają one z energii słońca, ale potrzebują też materii organicznej do wzrostu, gdyż, w przeciwieństwie do fotoautotrofów, nie wiążą dwutlenku węgla. W świecie bakterii pełnią rolę samochodów hybrydowych. I podobnie jak w świecie samochodów, są dwa główne typy bakterii fotoheterotroficznych: jedne zawierają bakteriorodopsynę, barwnik występujący również w naszych oczach, drugie – tlenowe fototroficzne bakterie anoksygenowe (aerobic anoksygenic phototrophic bacteria – AAP) – mają fotosystemy oparte na bakteriochlorofilu, podobne do tych występujących u roślin. W naszym projekcie zajmujemy się tą drugą grupą, gdyż dzięki swojej wysokiej aktywności i dużej biomasie są one istotnym składnikiem ekosystemów wodnych.

Odkrycie bakterii AAP w wodach powierzchniowych oceanów na początku tysiąclecia obaliło paradygmat, że bakterie morskie są wyłącznie heterotroficzne. Początkowo założono, że wspomagają się one energią słoneczną, by przetrwać niekorzystne warunki braku pożywienia, jakie często występują daleko od lądu. Lecz dalsze badania wykazały pozytywną zależność pomiędzy liczebnością bakterii AAP a żyznością wód. W naszych badaniach na jeziorach odkryliśmy, że dodatkowa energia ze światła pomaga im w konkurencji z bakteriami heterotroficznymi właśnie wtedy, gdy jedzenia jest dużo (Piwosz et al., 2024, Villena-Alemany et al., 2024). Udowodniliśmy również kluczową rolę tych bakterii w obiegu węgla, wykazując, że dzięki fotoheterotrofii jego wydajność wzrasta o około 15% (Piwosz et al., 2022). Te wyniki zainspirowały nas to badań nad wpływem eutrofizacji na te procesy.

dr hab. Katarzyna Piwosz, prof. MIR-PIB, fot. Łukasz Bera Eutrofizacja, czyli przeżyźnienie zbiorowisk wodnych, jest narastającym problemem zarówno w jeziorach, jak i w Morzu Bałtyckim. Nadmierny napływ biogenów, czyli nieorganicznych związków azotu i fosforu, sprzyja rozwojowi fitoplanktonu (czyli glonów i sinic), który w przypadkach ekstremalnych tworzy zakwity zabarwiające wodę na intensywnie zielony kolor. Rozkład tej ogromnej biomasy przyczynia się do powstawiania beztlenowych obszarów. W ten sposób eutrofizacja zmienia sposób funkcjonowania ekosystemów wodnych na mniej korzystny dla człowieka, którego działalność jest główną przyczyną eutrofizacji. Celem naszego projektu, realizowanego we współpracy z naukowcami z Niemiec i Czech, jest zbadanie wpływu eutrofizacji na bioróżnorodność i aktywność bakterii AAP. Przewidujemy, że wraz żyznością środowiska będzie się zmieniał skład ich zbiorowisk, a znaczenie fotoheterotrofii w obiegu węgla, będzie wzrastać. Dzięki temu zużycie tlenu podczas rozkładu zakwitów może maleć, przyczyniając się do wolniejszego rozwoju stref beztlenowych. Może mieć to duże znaczenie np. w Bałtyku, gdzie dotychczas jedyne badania dotyczące bakterii AAP przeprowadzono ponad 20 lat temu (Masin et al., 2006).

Projekt „SoilRise: Podnoszenie świadomości na temat różnorodności biologicznej gleby i zwiększanie liczby monitorowanych miejsc w ramach nauki obywatelskiej (BiodivMon)” to inicjatywa łącząca zaawansowane badania naukowe z szeroko zakrojoną popularyzacją wiedzy o organizmach glebowych. Jej głównym celem jest wzmocnienie roli człowieka w ochronie i poznaniu fauny glebowej, a także podkreślenie znaczenia dżdżownic jako kluczowych organizmów dla funkcjonowania ekosystemów lądowych.

prof. dr hab. inż. Agnieszka Józefowska, fot. Łukasz Bera Realizacja projektu opiera się na dwutorowym podejściu: z jednej strony prowadzone są badania naukowe nad zmiennością populacji dżdżownic i ich ekologią, z drugiej – rozwijana jest koncepcja nauki obywatelskiej (Citizen Science), angażująca różne grupy społeczne w monitoring organizmów glebowych. Projekt odpowiada na jedno z największych wyzwań współczesnej ekologii – ograniczoną wiedzę o bogactwie gatunkowym organizmów glebowych, której poznanie jest niezbędne do opracowania skutecznych metod ochrony gleb.

Projekt SoilRise wdraża trójstopniowy model nauki obywatelskiej oparty na systemie studentów-mentorów: i) Studenci kierunków przyrodniczych uczestniczą w szkoleniach z ekologii dżdżownic oraz standaryzowanych metod poboru próbek; ii) Następnie angażują lokalne społeczności – rolników, ogrodników czy organizacje społeczne – w zbieranie danych na temat dżdżownic i gleby; iii) Zgromadzone dane są weryfikowane przez naukowców, co zapewnia ich wysoką jakość i porównywalność na poziomie międzynarodowym.

SoilRise ma charakter międzynarodowy – realizowany jest we współpracy z partnerami z Niemiec, Irlandii, Francji, Austrii i Polski. Badania koncentrują się na pytaniach o wpływ środowisk miejskich i wiejskich na bioróżnorodność dżdżownic oraz o znaczenie czynników klimatycznych i historycznego użytkowania gruntów dla składu gatunkowego. Analiza zróżnicowania populacji w skali kontynentu umożliwi lepsze zrozumienie mechanizmów kształtujących bioróżnorodność glebową i dostarczy cennych danych dla ochrony środowiska.

prof. dr hab. inż. Agnieszka Józefowska, fot. Łukasz Bera Dżdżownice, jako istotny element fauny glebowej, pełnią kluczową rolę w obiegu pierwiastków i procesach glebotwórczych – przyspieszają rozkład materii organicznej, wpływają na strukturę agregatową gleby i zwiększają jej zdolność do magazynowania węgla. Rola organizmów glebowych, zarówno dżdżownic, jak i wazonkowców, w kształtowaniu procesów glebotwórczych i odbudowie funkcji gleb w ekosystemach przekształconych przez człowieka jest celem badań prowadzonych w ramach drugiego projektu, finansowanego z konkursu SONATA BIS 11, którego celem jest określenie roli organizmów glebowych w rozwoju i regeneracji gleb leśnych zawierających węgiel pirogeniczny (pozostały po niecałkowitym spaleniu roślin) i geogeniczny (kopalne pozostałości węgla).

Oba przedsięwzięcia łączy idea poznania organizmów glebowych oraz ich funkcji jako klucza do zdrowej, stabilnej, zdolnej do sekwestracji węgla gleby. Badania zespołów prof. Józefowskiej pogłębiają wiedzę o relacjach między fauną glebową, strukturą gleby i jej funkcjonowaniem, a jednocześnie promują społeczne zaangażowanie w ochronę tego fundamentalnego, choć często pomijanego elementu środowiska.